ΠΑΡΑΓΩΓΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ

ΠΑΡΑΓΩΓΗ  - ΠΑΡΑΓΩΓΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ

Νεοελληνική Γλώσσα Α΄ Γυμνασίου, Βασίλης Πρασσάς, εκδόσεις Κοκοτσάκης

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας

1)      Τα ονόματα και τα ρήματα διακρίνονται σε απλά, όταν σχηματίζονται από το θέμα και την κατάληξη (π.χ. ντομάτα), και σε μη απλά, όταν είναι προϊόντα παραγωγής (παράγωγα: π.χ. ντοματ-ιά) ή σύνθεσης (σύνθετα: αγγουρο-ντομάτα).

2)      Παραγωγή είναι η διαδικασία κατά την οποία από μια λέξη σχηματίζουμε, με την προσθήκη κάποιων στοιχείων, κάποιες άλλες λέξεις (παράγωγες λέξεις). Π.χ. από τη λέξη «παιδί» τη λέξη «παιδάκι».

3)      Ο συνηθέστερος τρόπος με τον οποίο παράγονται λέξεις είναι ο εξής: προσθέτουμε στο θέμα της λέξης κάποια παραγωγικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά ονομάζονται προσφύματα και η διαδικασία προσφυματική παραγωγή. Τα στοιχεία αυτά προστίθενται:

α)  είτε αριστερά, δηλαδή πριν, από το θέμα και ονομάζονται προθήματα[π.χ. προσθέτουμε μια πρόθεση ή το στερητικό α πριν τη λέξη (φεύγω → διαφεύγω, κακός → άκακος)]

β) είτε δεξιά, δηλαδή μετά το θέμα και ονομάζονται επιθήματα [π.χ. στο θέμα της λέξης προσθέτουμε μια νέα διαφορετική κατάληξη, που λέγεται παραγωγική κατάληξη (πατέρας→πατερούλης)].

Α. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕ ΠΡΟΘΗΜΑΤΑ

     Τα πιο συνηθισμένα προθήματα είναι τα αχώριστα μόρια. Αχώριστα μόρια είναι οι λέξεις (παραγωγικά μορφήματα) οι οποίες δεν στέκονται μόνες τους στο λόγο και χρησιμοποιούνται μόνο για την παραγωγή άλλων λέξεων.

Τα αχώριστα μόρια χωρίζονται σε λόγια και μη λόγια (ή λαϊκά).

     1)  Τα λόγια αχώριστα μόρια προέρχονται:

 α) από προθέσεις της Αρχαίας Ελληνικής:

Δια- (δι-): (διαμοιράζω) / Επι- (επ-, εφ-):  (επίγειος) /  Εισ-:  (εισέρχομαι) / Εκ- (εξ- ): (εκδημοκρατισμός) /   Εν- (εμ-, εγ-, ελ-):  (ενυπάρχει) /   Περι-: (περικυκλώνω)   /   Συν- (συ-, συμ-, συγ-, συλ-, συρ-, συσ-):  (συνδιδασκαλία) /  Υπο- (υπ-, υφ-):  (υποσύνολο)

Σημείωση: Σύμφωνα, όμως, με τους Κλαίρη και Μπαμπινιώτη (2005) και ορισμένες προθέσεις της Νέας Ελληνικής (πέραν αυτών που χαρακτηρίζονται απαρχαιωμένες) εξελίχθηκαν παράλληλα και ως προθήματα, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούνται άλλοτε ως ελεύθερα στοιχεία με ένα όνομα, έχοντας καθαρά προθετική ονοματική λειτουργία (π.χ. από το σχολείο) και άλλοτε ως προθήματα για την παραγωγή λέξεων / ρημάτων, έχοντας καθαρά προθηματική λειτουργία (αποβάλλω). Ενδεικτικά αναφέρονται μερικές και οι αντίστοιχες σημασίες τους:         Ανα-:  (ανανέωση) /  Αντι- (αντ-, ανθ-): (αντιδήμαρχος) / Απο- (απ-, αφ-):  (απογαλακτισμός) / Μετα-:  (μεταγραφή) / Παρα-:  (παραπαιδεία) / Υπερ-: (υπερπαραγωγή)

β) από παλαιότερες λέξεις ή μέρος λέξεων της Νέας Ελληνικής:

Αμφι-:  (αμφίπλευρος) /  Αυτο-:  (αυτοάμυνα) /   Αρχι-:  (αρχιστράτηγος) /     Γεω-:  (γεωγραφία) /  Δι- (δισ-):  (δισύλλαβος /δισδιάστατος) / Διχο-:  (διχόνοια) / Δυσ-: (δυστυχία) / Ενδο-:  (ενδοοικογενειακό) / Ευ-:  (ευυπόληπτος) /  Ευρω-:  (ευρωεκλογές) /  Ημι-:  (ημιπερίοδος) / Παν-:  (πανάγιος) / Υδατο- και υδρο-:  (υδατόπτωση /υδροδυναμική).

      

  2) Τα μη λόγια ή λαϊκά αχώριστα μόρια με τις αντίστοιχες σημασίες τους είναι τα εξής:

     Στερητικό α-: δηλώνει γενικά άρνηση (στέρηση ή έλλειψη). Το στερητικό α- γίνεται αν- όταν το β΄ μέρος της λέξης αρχίζει από φωνήεν, π.χ. ανάξιος /ανέτοιμος κ.λπ. (εξαίρεση αποτελούν οι λέξεις: αήττητος, αόρατος, άοπλος, αόριστος, άυπνος, άυλος, άοκνος) /  Στερητικό ανα-: δηλώνει αντίθεση προς κάτι (αναδουλειά) /  Ξε-:  (ξεκούραση). Όταν το β΄ μέρος της λέξης αρχίζει με φωνήεν τότε το ξε- προσαρμόζεται αναλόγως (ξε + άγρυπνος =ξάγρυπνος).

Β) ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕ ΕΠΙΘΗΜΑΤΑ - ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ:

Τα ουσιαστικά παράγονται και με την προσθήκη επιθημάτων-παραγωγικών καταλήξεων και έχουν ποικίλες σημασίες. Πιο συγκεκριμένα οι δηλώσεις και οι αντίστοιχες παραγωγικές καταλήξεις είναι:

¨       Υποκορισμό: καταλήξεις -ούλα (μανούλα), -οπούλα (βοσκοπούλα), -ούλης (ομορφούλης), -όπουλο (κατόπουλο), -ούδι (αγγελούδι), -κας (μπαμπάκας), -άκι (παιδάκι), -άκης (Γιωργάκης), -ίτσα (γατίτσα). -άκος (δρομάκος).

¨      Μεγέθυνση: καταλήξεις -άρος (παίδαρος), -αράς (κοιλαράς), -άλας (κεφάλας), -ακλάς (φωνακλάς), -αρόνα (σπιταρόνα), -ούκλα (ψαρούκλα), -ούρα (χαιρετούρα), -άτορας (συμβουλάτορας).

¨       Πρόσωπο ή επάγγελμα: καταλήξεις -ας (κλειδαράς), -έας (κουρέας), -ιέρης (πορτιέρης), -δόρος (τορναδόρος), -ίστας (πιανίστας, ο), -ίστα (πιανίστα, η), -τζής (ταξιτζής), -της (ράφτης), -τής (αθλητής), -ιώτης (στρατιώτης), -ίτης (τεχνίτης), -ιάς (βαφιάς), -ιστής (ποδοσφαιριστής), -ίστρια (τραγουδίστρια), -άρης (βαρκάρης),      -ιέρα (καμαριέρα).

¨       Τόπο: καταλήξεις -είο (βιβλιοπωλείο), - ικο (μπακάλικο), -ιά (ρεματιά), -ία (Αγγλία), -δικο (ψιλικατζήδικο), -τήριο (δικαστήριο),   -τήρι (εργαστήρι).

¨       Όργανο ή σκεύος: καταλήξεις -έας (προβολέας), -ιέρα (τοστιέρα), -τήρας (ανεμιστήρας), -της (διακόπτης), -τρα (χύτρα), -τήρι (ανοιχτήρι), -τήριο (πληντύριο), -ερό (τσαγερό).

¨    Ενέργεια ή αποτέλεσμα ενέργειας: καταλήξεις -εία (θαραπεία), -ειά (δουλειά), -εια (καλλιέργεια), -άλα (τρεχάλα), -(σ/ξ/ψ)η (βράση), -ία (επιτυχία), -ιά (μαχαιριά), -ιμο (πλύσιμο), -μα (ζέσταμα), -μός (σκοτωμός), -μη (πληρωμή), -το (βογκητό), κ.λπ.

¨    Κατάσταση ή ιδιότητα: καταλήξεις -άδα (φρεσκάδα), -οσύνη (καλοσύνη), -ότητα (οικειότητα), -ύτητα (ταχύτητα), -εια (απάθεια), -ίλα (ξινίλα), -ιλίκι (νταϊλίκι), -μάρα (κουταμάρα), -ούρα (θολούρα), -ιά (ζαστασιά).

¨       Θεωρία, τέχνη ή γνώση, επιστήμες, τρόπο συμπεριφοράς: καταλήξεις -ικά (μαθηματικά), -ική (ζωγραφική), -ισμός (ρεαλισμός).

¨       Φυτά: κατάληξη -ιά (πορτοκαλιά).

¨       Χρώματα: κατάληξη -ί (θαλασσί)..