ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ / ΕΙΔΗ (ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ-ΣΗΜΑΣΙΑ) / Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Γ. ΕΙΔΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ

Γ1. Είδη προτάσεων ανάλογα με τα συστατικά τους

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας:

Ο μαθητής για να κατανοήσει τις ερωτήσεις αυτές και να απαντήσει θα πρέπει να γνωρίζει ότι:

1)      Πρόταση είναι το μεγαλύτερο σύνολο λέξεων που είναι οργανωμένη σύμφωνα με τους κανόνες της γραμματικής μιας γλώσσας (συντακτική και μορφολογική οργάνωση) και μπορεί να σταθεί μόνη της στο λόγο (είναι, δηλαδή, σημασιολογικά αυτόνομη).

2)      Οι προτάσεις με βάση τα δομικά συστατικά τους χωρίζονται σε:

·         Απλές προτάσεις: είναι αυτές που έχουν ολοκληρωμένο νόημα και απαρτίζονται μόνο από τα βασικά τους συστατικά: Υποκείμενο και Κατηγόρημα (ρήμα και το συμπλήρωμα του, π.χ. αντικείμενο ή κατηγορούμενο). Από τις προτάσεις αυτές δεν μπορεί να αφαιρεθεί κανένας όρος. Π.χ. «Ο καθηγητής διόρθωσε το διαγώνισμα.»

·         Ελλειπτικές προτάσεις: είναι οι προτάσεις από τις οποίες λείπουν κάποιες λέξεις, που είναι βασικοί όροι της πρότασης, όπως για παράδειγμα μπορεί να λείπει το Υποκείμενο. Π.χ. «Διόρθωσε το διαγώνισμα.»

·         Επαυξημένες προτάσεις: είναι οι προτάσεις που εκτός από τα βασικά στοιχεία, τους βασικούς όρους, έχουν και άλλα επιπλέον στοιχεία – λέξεις (δευτερεύοντες όροι ή προσδιορισμοί). Π.χ. «Ο καθηγητής των μαθηματικών διόρθωσε χθες το διαγώνισμα.»

·         Σύνθετες προτάσεις: είναι οι προτάσεις που έχουν δύο οι περισσότερα υποκείμενα ή κατηγορούμενα ή αντικείμενα. Π.χ. «Ο καθηγητής διόρθωσε το διαγώνισμα και το τεστ.»

3)      Ελλειπτικές προτάσεις χρησιμοποιούμε όταν:

·         Ο όρος ή οι όροι που παραλείπονται είναι ευκόλως εννοούμενοι, μπορούμε δηλαδή εύκολα να τους «μαντέψουμε» είτε από τα συμφραζόμενα (τα προηγούμενα που έχουν ειπωθεί-αναφερθεί ή τα επόμενα) είτε από την κοινή γνώση, αποτέλεσμα της κοινής εμπειρίας που έχει ο πομπός και ο δέκτης για το θέμα (οπότε ο πομπός ξέρει πως και να μην αναφέρει κάποια στοιχεία ο δέκτης θα καταλάβει το μήνυμά του).

·         Θέλουμε να στείλουμε το μήνυμα όσο το δυνατό πιο κωδικοποιημένο και σύντομο (λακωνικότητα), με την προϋπόθεση, βέβαια, πως το μήνυμα θα είναι κατανοητό. Η ελλειπτική μορφή, τότε, των προτάσεων επιλέγεται για λόγους οικονομίας χρόνου.

·         Θέλουμε να δώσουμε στο λόγο μας έναν πιο γρήγορο ρυθμό και να τον κάνουμε πιο κοφτό. 

4)      Επαυξημένες προτάσεις χρησιμοποιούμε όταν:

·         Είναι ανάγκη να δώσουμε επιπλέον στοιχεία - προσδιορισμούς, προκειμένου ο δέκτης να κατανοήσει πλήρως και ολοκληρωμένα το μήνυμά μας και η επικοινωνία να γίνει αποτελεσματική.

·         Θέλουμε να αναλύσουμε ένα θέμα, οπότε οι προτάσεις μας πρέπει να περιέχουν πολλά στοιχεία για να καλύψουν όλες τις πλευρές που ενδεχομένως έχει αυτό το θέμα.

Γ2. Είδη προτάσεων ανάλογα με τη σημασία-το περιεχόμενό τους

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας:

Ο μαθητής για να κατανοήσει τις ερωτήσεις αυτές και να απαντήσει θα πρέπει να γνωρίζει ότι:

1)      Οι προτάσεις ανάλογα με το πώς τις χρησιμοποιούμε και τι θέλουμε να πετύχουμε (ανάλογα δηλαδή με την επικοινωνιακή τους λειτουργία και το περιεχόμενό τους) διακρίνονται σε:

·         Αποφαντικές προτάσεις (ή προτάσεις κρίσεως): είναι οι προτάσεις που συνήθως τις χρησιμοποιούμε για να δώσουμε μια πληροφορία ή να εκφράσουμε μια κρίση - άποψη. Σε αυτές τις προτάσεις, όταν τελειώνουν, βάζουμε τελεία. Π.χ. «Η ώρα τώρα είναι 9.00 το βράδυ.»

·         Ερωτηματικές προτάσεις: είναι οι προτάσεις που συνήθως τις χρησιμοποιούμε για να ζητήσουμε μια πληροφορία. Σε αυτές τις προτάσεις διατυπώνουμε μια ερώτηση, οπότε στο τέλος βάζουμε ερωτηματικό. Π.χ. «Τι ώρα είναι;»

·         Προστακτικές προτάσεις (ή προτάσεις επιθυμίας): είναι οι προτάσεις που συνήθως τις χρησιμοποιούμε για να ζητήσουμε από κάποιον να κάνει κάτι ή να τον παρακαλέσουμε για κάτι ή να εκφράσουμε γενικότερα μια επιθυμία. Σε αυτές τις προτάσεις, όταν τελειώνουν, βάζουμε τελεία ή θαυμαστικό. Π.χ. «Έλα στις 9.00 το βράδυ.»

·         Επιφωνηματικές προτάσεις: είναι οι προτάσεις που συνήθως τις χρησιμοποιούμε για να εκφράσουμε ένα έντονο συναίσθημα (θαυμασμό, έκπληξη, αγανάκτηση κ.λπ.). Σε αυτές τις προτάσεις, όταν τελειώνουν, βάζουμε θαυμαστικό. Π.χ. «Η ώρα πήγε κιόλας 9.00 το βράδυ!»

2)    Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διαφορετικά είδη προτάσεων για να πετύχουμε τον ίδιο σκοπό (διαφορετικές προτάσεις επιτελούν την ίδια λειτουργία). Για παράδειγμα, για να ζητήσουμε μια πληροφορία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ασφαλώς ερωτηματική πρόταση, π.χ. «Τι ώρα είναι;», αλλά και αποφαντική, π.χ. «Θα ήθελα να μάθω τι ώρα είναι.», και προστακτική, π.χ. «Πες μου τι ώρα είναι.».

      Η επιλογή του είδους της πρότασης που θα χρησιμοποιήσουμε για να πετύχουμε κάποιο σκοπό εξαρτάται από την επικοινωνιακή περίσταση, δηλαδή από α) το ποιος είναι ο δέκτης του μηνύματος που εμείς στέλνουμε (ποιος δηλαδή μας ακούει ή διαβάζει το μήνυμα) και τι σχέση έχουμε μαζί του (αν δηλαδή έχουμε σχέση φιλική ή τυπική), β) τον τρόπο που μεταδίδεται το μήνυμα, γ) τις συνθήκες επικοινωνίας αν δηλαδή μιλάμε «πρόσωπο με πρόσωπο», αν είμαστε μόνοι με το συνομιλητή ή μπροστά σε άλλους, αν μιλάμε από το τηλέφωνο κ.λπ.). 

      Για παράδειγμα, αν μιλάμε με ένα φίλο μας, «πρόσωπο με πρόσωπο», έχουμε την οικειότητα να τον ρωτήσουμε «Τι ώρα είναι;» ή  «Πες μου τι ώρα είναι.». Αν, όμως, αναφερόμαστε στον καθηγητή μας, μέσα στην τάξη και θέλουμε να μάθουμε την ώρα, θα πρέπει να είμαστε πιο τυπικοί και πιο ευγενικοί, οπότε είναι προτιμότερο να διατυπώσουμε την πρόταση με έμμεσο αποφαντικό τρόπο «Θα ήθελα να μάθω τι ώρα είναι.» 

3)      Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την ίδια ακριβώς πρόταση για να πετύχουμε διαφορετικούς σκοπούς (μια πρόταση επιτελεί διαφορετικές λειτουργίες), δηλαδή για να δηλώσουμε κάτι, να ρωτήσουμε κάτι ή να εκφράσουμε κάποιο συναίσθημα.

Π.χ.     «Η ώρα τώρα είναι 9.00 το βράδυ.»

                  «Η ώρα τώρα είναι 9.00 το βράδυ;»

                  «Η ώρα τώρα είναι 9.00 το βράδυ!»

     Η ίδια, άρα, πρόταση μπορεί να διατυπωθεί με διαφορετικούς τρόπους και αυτό το πετυχαίνουμε στο γραπτό λόγο με τα σημεία στίξης [τελεία (.), ερωτηματικό (;) και θαυμαστικό (!)] και στον προφορικό με τον επιτονισμό της φωνής (η διακύμανση της φωνής μας και ο χρωματισμός της κατά τη στιγμή που μιλάμε, π.χ. όταν ρωτάμε κάτι).

4)      Οι προτάσεις που περιέχουν άρνηση [δε(ν) ή μη(ν)] λέγονται αρνητικές και όσες δεν έχουν άρνηση λέγονται καταφατικές.