ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ-ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Δ.  ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΟΧΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας

Ο μαθητής για να κατανοήσει τις παρακάτω δραστηριότητες και να απαντήσει πρέπει να γνωρίζει:

Α. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ότι:

1)      Περιγραφή είναι η προσπάθεια να αναπαραστήσουμε, μέσα από το λόγο (γραπτό ή προφορικό) ή και με κινήσεις, κάποιο χώρο-τοπίο, πρόσωπο, αντικείμενο, φαινόμενο κ.λπ.. Η περιγραφή ως είδος κειμένου συνδέεται κυρίως με το χώρο. Η περιγραφή, λοιπόν, είναι «τέχνη του χώρου», αναπαριστά δηλαδή τα πράγματα μέσα στο πλαίσιο ενός πραγματικού χώρου (φυσικού ή γεωγραφικού, π.χ. περιγραφή ενός τοπίου) ή συμβολικού χώρου (κοινωνικού χώρου, π.χ. περιγραφή της κατάστασης που επικρατεί μέσα στην σχολική τάξη).

2)      Η περιγραφή διακρίνεται σε αντικειμενική και υποκειμενική, ανάλογα με το βαθμό που αυτός που περιγράφει παρεμβαίνει στην περιγραφή.

Αντικειμενική περιγραφή έχουμε όταν αυτός που περιγράφει (ομιλητής ή συγγραφέας) αναπαριστά το αντικείμενο της περιγραφής χωρίς να διατυπώνει προσωπικές απόψεις/κρίσεις και χωρίς να εκφράζει τα συναισθήματα που γεννιούνται μέσα του, καθώς το βλέπει και το περιγράφει. Και αυτό γίνεται γιατί σκοπός της περιγραφής είναι να αποδώσει πιστά και αντικειμενικά τις ιδιότητες του αντικειμένου της περιγραφής, χωρίς καμιά απολύτως παρέμβαση του προσώπου που κάνει την περιγραφή. Τις περιγραφές αυτές τις συναντάμε σε κείμενα με πληροφοριακό (λήμματα εγκυκλοπαιδειών, τεχνικά εγχειρίδια, δελτία καιρού, ρεπορτάζ, κ.λπ.) ή επιστημονικό χαρακτήρα (περιγραφή πειραμάτων, περιγραφή φαινομένων κ.λπ.) και χρησιμοποιούν κυρίως το τρίτο ρηματικό πρόσωπο, το οποίο δίνει στο λόγο αντικειμενικότητα.

Υποκειμενική περιγραφή έχουμε όταν, παράλληλα με τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στο αντικείμενο της περιγραφής, εκφράζονται και προσωπικές σκέψεις ή συναισθήματα του ομιλητή/συγγραφέα. Οι περιγραφές αυτές έχουν σκοπό να προκαλέσουν αισθητική συγκίνηση, χρησιμοποιούν κυρίως το πρώτο ρηματικό πρόσωπο και τις συναντάμε κατά βάση σε λογοτεχνικά κείμενα ή έχουν σκοπό να πείσουν για την αξία του αντικειμένου που περιγράφεται (π.χ. οι περιγραφές στις διαφημίσεις προϊόντων).

3)      Η οργάνωση της περιγραφής βασίζεται πάνω σε ένα συγκεκριμένο σχέδιο ή σκελετό. Ο σκελετός αυτός αποτελεί το οργανωτικό πρότυπο που θα επιλέξουμε και δείχνει τα βήματα που θα ακολουθήσουμε για να περιγράψουμε το αντικείμενο της περιγραφής.

Τα βήματα αυτά είναι συνήθως τα εξής:

1^ο βήμα: προσέγγιση του αντικειμένου (κατηγοριοποίηση). Εντάσσουμε, δηλαδή, το αντικείμενο της περιγραφής στη λογική κατηγορία που ανήκει (π.χ. ένας πίνακας που ζωγράφισε κάποιος ζωγράφος  εντάσσεται στην κατηγορία «έργο τέχνης» κ.λπ.).

2^ο βήμα: εστίαση στο συγκεκριμένο αντικείμενο (υποκατηγοριοποίηση). Στο στάδιο αυτό εντάσσουμε το αντικείμενο στην ειδικότερη κατηγορία ή κατηγορίες που ανήκει με βάση τα κοινά γνωρίσματα που έχει με άλλα ομοειδή του αντικείμενα (π.χ. ο παραπάνω πίνακας του ζωγράφου εντάσσεται τώρα στην υποκατηγορία «πίνακας ζωγραφικής» και ενδεχομένως σε άλλες υποκατηγορίες με βάση κάποια άλλα κριτήρια, όπως «(πίνακας ζωγραφικής) σε καμβά», «μοντέρνος ή αφηρημένος (πίνακας ζωγραφικής)» κ.λπ.).

 

3^ο βήμα: επιλογή και παράθεση των λεπτομερειών του αντικειμένου (η καθαυτή περιγραφή). Στο στάδιο αυτό επιλέγουμε ποιες λεπτομέρειες του αντικειμένου που περιγράφουμε θα παραθέσουμε και τον τρόπο με τον οποίο θα τις οργανώσουμε και θα τις παραθέσουμε. Ο τρόπος με τον οποίο θα παραθέσουμε τις λεπτομέρειες εξαρτάται: α) από την πρόθεση / σκοπό αυτού που κάνει την περιγραφή και β) από την επικοινωνιακή περίσταση (σε ποιους απευθύνεται, ποιο μέσο-δίαυλο επικοινωνίας χρησιμοποιεί κ.λπ.). Γι΄ αυτό και η περιγραφή που κάνει ένας ειδικός σε έναν πίνακα ζωγραφικής απευθυνόμενους σε κοινό «ειδικών», π.χ. σε ζωγράφους, είναι εντελώς διαφορετική από αυτήν που θα κάνει ένας μαθητής για τον ίδιο πίνακα απευθυνόμενος στους συμμαθητές τους, όπως διαφορετική είναι και μια «αντικειμενική περιγραφή» από μια «υποκειμενική».

Στο σημείο αυτό πρέπει και πάλι να αποφασίσουμε ποιο οργανωτικό μοντέλο θα εφαρμόσουμε και ποια επιμέρους βήματα θα ακολουθήσουμε. Κάποιοι τρόποι οργάνωσης και παράθεσης των λεπτομερειών είναι οι εξής:

α) Αν περιγράφουμε κάτι που ανήκει στον πραγματικό χώρο (φυσικό ή γεωγραφικό), π.χ. έναν πίνακα ζωγραφικής, τότε μπορούμε να διατάξουμε τις λεπτομέρειες σε μια φυσική σειρά με βάση τη σχέση τους στο χώρο (χωρική ακολουθία), ακολουθώντας διάφορες πορείες όπως:

·         Από έξω προς τα μέσα. Παραθέτουμε δηλαδή 1) τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά (σχήμα, διαστάσεις κ.λπ.), 2) αυτά που βλέπουμε σε πρώτο πλάνο και 3) μετά αυτά που βλέπουμε σε δεύτερο ή τρίτο πλάνο, στο φόντο κ.λπ..

·         Από το γενικό προς το ειδικό. Από τα γενικά δηλαδή χαρακτηριστικά του αντικειμένου προχωρούμε σταδιακά και περιγράφουμε τα ειδικά – επιμέρους χαρακτηριστικά του (παραγωγική μέθοδος). Ενδέχεται, βέβαια, να επιλεγεί και η αντίστροφη πορεία (επαγωγική). 

·         Από πάνω προς τα κάτω (αυτά που βλέπουμε στο πάνω μέρος και σταδιακά κατεβαίνουμε) ή το αντίστροφο.

·         Από αριστερά προς τα δεξιά ή το αντίστροφο κ.λπ.

β) Αν περιγράφουμε κάτι που ανήκει στον συμβολικό - κοινωνικό χώρο, π.χ. την κατάσταση που επικρατεί μέσα στη σχολική μας τάξη, τότε μπορούμε να διατάξουμε τις λεπτομέρειες σε μια λογική σειρά με βάση τις μεταξύ τους λογικές σχέσεις (λογική ακολουθία), ακολουθώντας διάφορες πορείες όπως:

·         Από τα πιο σημαντικά (πρωτεύοντα) προς τα λιγότερο σημαντικά (δευτερεύοντα) ή το αντίστροφο.

·         Από τα απλά στα σύνθετα ή το αντίστροφο κ.λπ.

γ) Παράλληλα, οποιαδήποτε πορεία και αν ακολουθούμε, εστιάζουμε και περιγράφουμε τα χαρακτηριστικά τού κάθε «σημείου» που βρισκόμαστε, δίνοντας τις απαραίτητες πληροφορίες γι΄ αυτό. ενδεικτικές τέτοιες λεπτομέρειες είναι 1) τι απεικονίζει, 2) τι συμβολίζει, 3) τα χρώματά του, 4) ποιες σκέψεις και ποια συναισθήματα μάς δημιουργεί (αν ο σκοπός και το είδος της περιγραφής το απαιτεί ή το δικαιολογεί, π.χ. «υποκειμενική περιγραφή»).

  

4)      Η συνοχή ενός περιγραφικού κειμένου διασφαλίζεται με της σωστής οργάνωσης της περιγραφής με βάση κάποια από τα παραπάνω οργανωτικά μοντέλα. Έτσι, όταν οργανώνουμε σωστά τα βήματα της περιγραφής και χρησιμοποιούμε και τα κατάλληλα συνδετικά μέσα (λεκτικά μέσα συρραφής) πετυχαίνουμε τη συνοχή και συνεκτικότητα ενός περιγραφικού κειμένου.

Ειδικότερα, η συνοχή ενός περιγραφικού κειμένου επιτυγχάνεται με:

  

α) Συνδετικές (διαρθρωτικές) λέξεις οι οποίες σχετίζονται και αποδίδουν κατά βάση τη διάταξη των λεπτομερειών του περιγραφόμενου αντικειμένου στο χώρο. Τέτοιες λέξεις είναι κυρίως:

·         επιρρηματικά και προθετικά σύνολα που προσδιορίζουν χωροταξικά το αντικείμενο, που δηλώνουν διάταξη στο χώρο, π.χ. «μπροστά, πίσω, πάνω, κάτω, δεξιά, αριστερά, εδώ, εκεί, δίπλα, στο σημείο αυτό, από πίσω, στο βάθος, στο φόντο, μέσα στο, κ.λπ.», 

·         λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν γενικευτική ή ειδικότερη αναφορά, π.χ. «γενικότερα, ειδικότερα, πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά στο, κ.λπ.»,

·         λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν προσθήκη / συμπλήρωση / πρόσθεση, π.χ. «επίσης, επιπλέον, παράλληλα, ακόμη, στην αρχή, στη συνέχεια, κ.λπ.»,

·         λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν αντίθεση, προκειμένου να αποδώσουν τις τυχόν αντιθετικές σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ των στοιχείων της περιγραφής, π.χ. «όμως, ωστόσο, αλλά, αντίθετα κ.λπ.»,

·         παράδειγμα, π.χ. «για παράδειγμα, λόγου χάρη κ.λπ.»,

·         βεβαίωση, π.χ. «βέβαια, φυσικά, αναμφισβήτητα κ.λπ.»,

·         έμφαση, π.χ. «και κυρίως, κατά κύριο λόγο, πρέπει να τονιστεί, κ.λπ.» ,

·         λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν αποτέλεσμα - συμπέρασμα, προκειμένου να διατυπώσουμε κρίσεις σχετικές με κάποια συμπεράσματα που προκύπτουν από τη διαδικασία της περιγραφής, π.χ. «έτσι, λοιπόν, το αποτέλεσμα είναι, με συνέπεια να, κ.λπ.».

β) Επανάληψη (αναδίπλωση) μιας λέξης ή φράσης που προαναφέρθηκε (π.χ. «[…] έχει κίτρινο χρώμα. Κίτρινο είναι και …»).

γ) Επανάληψη (αναδίπλωση) της λέξης που προσδιορίζει το περιγραφόμενο αντικείμενο + κάποιο προσδιοριστικό (αντωνυμία), «[…]. Ο πίνακας αυτός …».

δ) Τη χρήση συνώνυμων λέξεων ή φράσεων για κάποια λέξη που προαναφέρθηκε ή που είναι λέξη-κλειδί + κάποιο προσδιοριστικό (αντωνυμία), π.χ. συνώνυμο της λέξης «πίνακας» είναι η λέξη «ζωγραφιά» («[…]. Μια τέτοια ζωγραφιά …»).  

ε) Την υπαγωγή μιας λέξης ή φράσης που προαναφέρθηκε ή που είναι λέξη-κλειδί στο υπερώνυμό της (στη γενικότερη κατηγορία που ανήκει) + κάποια προσδιοριστικά αυτής (αντωνυμία), π.χ. η λέξη-φράση «πίνακας ζωγραφικής» υπάγεται στο υπερώνυμο «έργο τέχνης» («[…]. Αυτό / ένα τέτοιο έργο τέχνης …»).       

 

5)      Η γλώσσα της περιγραφής εξαρτάται και αυτή από το αντικείμενο της περιγραφής, την πρόθεση αυτού που περιγράφει και την επικοινωνιακή περίσταση. Ωστόσο, κάποια βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας που πρέπει να χρησιμοποιούμε στα περιγραφικά κείμενα είναι:

·         Η σαφήνεια και ακρίβεια των λέξεων που επιλέγουμε, ώστε να αποδίδουν με τη μέγιστη δυνατή πιστότητα τα χαρακτηριστικά του αντικειμένου που περιγράφουμε και τις πληροφορίες που θεωρούμε ότι είναι αναγκαίες και επαρκείς (περιγράφουμε τα γνωρίσματα του αντικειμένου με απόλυτη ακρίβεια και με σαφή και κατανοητό τρόπο).

·         Κυριαρχία του ενεστώτα και του παρατατικού (εξακολουθητικοί χρόνοι), οι οποίοι έχουν πιο αόριστη διάρκεια και ευκολότερα αποδίδουν την απουσία χρόνου που παρατηρείται στο χώρο (ο χώρος είναι αχρονική διάσταση), αλλά και δίνουν στο δέκτης την αίσθηση πως «βλέπει» μπροστά του τη στιγμή εκείνη το αντικείμενο που περιγράφεται.

·         Η χρήση ρημάτων που δηλώνουν κατάσταση (βλέπουμε, παρατηρούμε, εντοπίζουμε, διακρίνουμε, απεικονίζεται, αναπαρίσταται, φαίνεται, διαφαίνεται, διακρίνεται, αποτυπώνεται, ενυπάρχει κ.λπ.). Τα ρήματα αυτά αποδίδουν την «στατικότητα» που χαρακτηρίζει την περιγραφή (στην περιγραφή αποφεύγονται ρήματα «κίνησης και δράσης», τα οποία ταιριάζουν στην αφήγηση).

·         Η συχνή χρήση του συνδετικού ρήματος είμαι και του βοηθητικού έχω, τα οποία χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν χαρακτηριστικά και ιδιότητες στις λέξεις που προσδιορίζουν.

·         Η χρήση επιθέτων. Τα επίθετα χρησιμοποιούνται στην περιγραφή κυρίως ανάλογα με τον σκοπό και το είδος αυτής. Έτσι, αν σκοπός μας είναι η «αντικειμενική περιγραφή» τα επίθετα χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν κάποιες σταθερές ιδιότητες τού αντικειμένου (π.χ. «βοτσαλωτές» παραλίες) ή να τοποθετήσουν το αντικείμενο στο χώρο, προσδίδοντας βέβαια στο λόγο ζωντάνια, αμεσότητα και παραστατικότητα. Αν όμως σκοπός μας είναι μια «υποκειμενική περιγραφή», τότε τα επίθετα, εκτός από τις σταθερές ιδιότητες τού αντικειμένου, ενδέχεται: 1) να εκφράζουν συναισθήματα ή σκέψεις μας, 2) να αποτελούν προσωπικά σχόλια, 3) να υπερτονίζουν ή να υποβαθμίζουν κάποιες λεπτομέρειες του αντικειμένου κ.λπ..   

·         Η χρήση επιρρημάτων, που αποδίδουν τις προσωρινές ιδιότητες των περιγραφόμενων στοιχείων.

·         Η κυριολεκτική (δηλωτική) ή μεταφορική (συνυποδηλωτική) χρήση της γλώσσας. Ανάλογα δηλαδή με τον σκοπό και το είδος της περιγραφής χρησιμοποιούμε τη γλώσσα κυριολεκτικά (οι λέξεις αποδίδουν ακριβώς το νόημα που έχουν), όπως συμβαίνει στις «αντικειμενικές περιγραφές», ή μεταφορικά (οι λέξεις αποδίδουν άλλα νοήματα και χρησιμοποιούνται αλληγορικά, γίνεται ευρεία χρήση σχημάτων λόγου, όπως είναι οι μεταφορές, οι παρομοιώσεις, οι συγκρίσεις κ.λπ.), όπως συμβαίνει στις «υποκειμενικές περιγραφές».

·         Το ειδικό λεξιλόγιο / η ορολογία (ανάλογα με το αντικείμενο της περιγραφής και την επικοινωνιακή περίσταση, π.χ. όταν περιγράφουμε ένα πείραμα στο μάθημα της Φυσικής χρησιμοποιούμε ειδικούς όρους της Φυσικής).

·         Η επιλογή της παθητικής σύνταξης.

·         Το ύφος της περιγραφής ποικίλλει ανάλογα με το είδος και το σκοπό της περιγραφής. Αν για παράδειγμα είναι «υποκειμενική»  και θέλει να προσελκύσει το ενδιαφέρον του δέκτη θα κινηθεί σε ένα ύφος απλό, φιλικό, ζωντανό, άμεσο, παραστατικό, γλαφυρό, λυρικό (λογοτεχνίζον), κ.λπ., ενώ, αν στοχεύει στην αντικειμενική παράθεση των χαρακτηριστικών του αντικειμένου, τότε γίνεται πιο απρόσωπο, ουδέτερο, επίσημο, σοβαρό κ.λπ.. Αντίστοιχα, διαμορφώνεται και με βάση την επικοινωνιακή περίσταση (σε ποιον απευθύνεται αυτός που περιγράφει).