ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΕΣ ΠΟΡΕΙΕΣ / ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ - ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ, ΕΚΦΡΑΣΗ-ΕΚΘΕΣΗ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΡΑΣΣΑΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΟΚΟΤΣΑΚΗΣ (σελ. 30-33)

2.1.1.3.1  Αναγνώριση συλλογιστικών μεθόδων ή πορειών (παραγωγική ή επαγωγική μέθοδος)

 α) Σε ένα κείμενο η αναγνώριση της συλλογιστικής του πορείας μπορεί να γίνει ως εξής: 

v      Αν το κείμενο ανήκει στον αποφαντικό-κριτικό λόγο, δηλαδή ο συγγραφέας διατυπώνει μια θέση (απόφανση-ισχυρισμό) και την αποδεικνύει (απόδειξη), τότε παρακολουθούμε την πορεία που επιλέγει ως προς τη διάταξη της θέσης και της απόδειξης. Αν η πορεία είναι από τη θέση στην απόδειξη, αν δηλαδή παρουσιάζει πρώτα τη θέση του επί του θέματος που διαπραγματεύεται και στη συνέχεια την αποδεικνύει με επιχειρήματα και τεκμήρια ή απλώς την αναλύει, τότε η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική. Αν η πορεία είναι αντίστροφη, από την απόδειξη στη θέση, αν δηλαδή πρώτα παραθέτει τις αποδείξεις (επιχειρήματα και τεκμήρια) και στη συνέχεια συνάγει τη θέση του ως συμπέρασμα των προηγηθέντων, τότε η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική. [Προσοχή: ενδέχεται ο συγγραφέας να διατυπώσει στην αρχή τη θέση, να την αποδείξει στην συνέχεια και τέλος να συνάγει εκ νέου τη θέση, ως επισφράγισμα ή για λόγους έμφασης (τεχνική του κύκλου). Στην περίπτωση αυτή η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική]

v      Αν το κείμενο ανήκει σε άλλα είδη λόγου, όπου ο συγγραφέας περιγράφει, αφηγείται ή περιδιαβάζει ελεύθερα στο χώρο των ιδεών, τότε παρακολουθούμε την πορεία διάταξης του λόγου του μέσα στο κείμενο. Έτσι, αν ξεκινά από κάτι γενικό και σταδιακά προχωρά προς το επιμέρους-ειδικό (εξειδικεύει, επιμερίζει, αναλύει), π.χ. αφηγείται ή περιγράφει το κεντρικό γεγονός και σταδιακά προχωράει προς τις λεπτομέρειες αυτού, τότε η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική. Το αντίστροφο στοιχειοθετεί την επαγωγική πορεία.

    

β) Σε ένα συλλογισμό (τυπικό ή συλλογιστικό επιχείρημα ενταγμένο μέσα σε παράγραφο) η αναγνώριση της συλλογιστικής πορείας-μεθόδου μπορεί να γίνει ως εξής: 

εντοπίζουμε τις προκείμενες και το συμπέρασμα και ελέγχουμε τη σχέση τους ως προς τον άξονα γενικό (όλον) και μερικό (μέρος). Έτσι, αν οι προκείμενες είναι γενικότερες του συμπεράσματος, δηλαδή από γενικές προκείμενες συνάγεται ένα μερικό συμπέρασμα (από το όλον συμπεραίνουμε το επιμέρους), τότε η συλλογιστική μέθοδος είναι παραγωγική. Αν ισχύει το αντίστροφο, δηλαδή από μερικές προκείμενες συνάγεται ένα γενικό συμπέρασμα (από το επιμέρους συμπεραίνουμε το όλον), τότε είναι επαγωγική.

γ) Σε μια παράγραφο, όπου δεν αναπτύσσεται με αυστηρό τρόπο κάποιο συλλογιστικό επιχείρημα (προκείμενες που διατάσσονται στη σειρά και οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα σαφές συμπέρασμα), απλώς οργανώνεται κάποιος συλλογισμός, η αναγνώριση της συλλογιστικής πορείας-μεθόδου μπορεί να γίνει ως εξής: 

ελέγχουμε τη σχέση της Θεματικής Πρότασης με τις Λεπτομέρειες και την Κατακλείδα, αν υπάρχει. Και αν η Θεματική Πρόταση αποτελεί μια γενικευτική κρίση και η πορεία του συλλογισμού στις Λεπτομέρειες είναι προς μερικότερες κρίσεις ή επιμέρους στοιχεία ή πληροφορίες, τότε η πορεία είναι παραγωγική. Ενώ, αν ισχύει το αντίστροφο, είναι επαγωγική.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Κατά τη διαδικασία της αναγνώρισης δεν μας ενδιαφέρει ο τρόπος-σειρά διάταξης των προκείμενων και του συμπεράσματος μέσα στο κείμενο-λόγο, αλλά η σχέση των προκείμενων και του συμπεράσματος. Το τυπικό, βέβαια,  σχήμα συλλογισμών  παρουσιάζει πρώτα τις προκείμενες  κρίσεις (αυτό υποδηλώνει και  η ονομασία τους: προ – κείμενες) και  έπειτα το συμπέρασμα. Μπορεί όμως κάποιος στο λόγο του να προτάξει το συμπέρασμα και στη συνέχεια να το στηρίξει με προκείμενες. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί ο πομπός να αναπτύξει έναν επαγωγικό συλλογισμό με σχέση αιτίου-αποτελέσματος και να τον διατάξει στο λόγο προτάσσοντας το αποτέλεσμα-συμπέρασμα και στη συνέχεια την αιτία-προκείμενη. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τη γενίκευση. Αυτό δε σημαίνει πως ο συλλογισμός παύει να είναι επαγωγικός. π.χ. «Θα πάρω τον μεγαλύτερο βαθμό στην τάξη στο μάθημα της Ιστορίας, γιατί μελέτησα περισσότερο από όλους» Στο συλλογισμό αυτό η μέθοδος είναι επαγωγική, διότι πρόκειται για σχέση αιτίου (προκείμενη:«γιατί μελέτησα περισσότερο από όλους») και αποτελέσματος (συμπέρασμα: «Θα πάρω τον μεγαλύτερο βαθμό στην τάξη»), άσχετα αν ο πομπός βάζει πρώτα το αποτέλεσμα-συμπέρασμα, που είναι γενικό, και κατόπιν την προκείμενη-αιτία, που είναι μερική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τεχνικής είναι ο Αριστοτέλης, ο θεμελιωτής της Λογικής, ο οποίος συνήθιζε να γράφει μια κρίση γενική (που ήταν γι’ αυτόν –στη σκέψη του– συμπέρασμα επαγωγικό, γενικευτικό) και ύστερα να παραθέτει τις επιμέρους παρατηρήσεις, οι οποίες τον είχαν οδηγήσει σ’ αυτό το συμπέρασμα. Τα Πολιτικά του τα αρχίζει  έτσι: «Πάσαν κοινωνίαν ορώμεν αγαθού τινός ένεκεν συνεστηκυίαν», (κρίση γενική, αποτέλεσμα επαγωγικού συλλογισμού). Και συνεχίζει επεξηγηματικά: «του γαρ δοκούντος είναι αγαθού χάριν πάντες πάντα πράττουσιν» (=γιατί από άπειρες περιπτώσεις που έχω παρατηρήσει τη συμπεριφορά των ανθρώπων έχω βγάλει το συμπέρασμα πως όλοι οι άνθρωποι όλα όσα πράττουν τα πράττουν για χάρη αυτού  του αποτελέσματος που το θεωρούν αγαθό). Ο λόγος του περιέχει τρεις γενικευτικές κρίσεις (όλες συμπεράσματα συλλογισμών επαγωγικών που οδηγούν στα: «πάσαν…. πάντες πάντα»). Οι συλλογισμοί του είναι  επαγωγικοί και ας αρχίζει με το γενικευτικό όρο («πάσαν», «πάντες», «πάντα»). Το ίδιο ακριβώς εντοπίζεται και σε παραδείγματα του σχολικού βιβλίου στη σελίδα 19, όπου στην εκφώνηση της άσκησης στην σελίδα 18, ζητείται να αξιολογηθούν τα επιχειρήματα που αναπτύσσονται με την «επαγωγική μέθοδο».

   

Παραδείγματα αναγνώρισης της συλλογιστικής πορείας παραγράφων:

1^ο «Θεσμοί που δοκιμάστηκαν στο παρελθόν επί αιώνες, που καθιερώθηκαν µε αίμα πολύ, έχουν πια διαβρωθεί. Η οικογένεια, που ήταν η ζεστή φωλιά όπου πλάθονταν κι οπλίζονταν ο άνθρωπος, κάθε µέρα γίνεται και πιο σκιώδης. Ο τρόπος ζωής που είχε το παρελθόν κληροδοτήσει από γενιά σε γενιά – τιµιότητα, ντροπή, αξιοπρέπεια και κοινωνική συνεργασία – κινδυνεύει και αναιρείται καθηµερινά από την πρακτική της εποχής µας. Το παρελθόν, ως αυθεντία, ως πηγή κανόνων βίου, υποφέρει από δεινή αμφισβήτηση». (Επαναληπτικές Πανελλήνιες Εξετάσεις 2004)

Η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική, διότι μέσα από επιμέρους παρατηρήσεις (Η οικογένεια… / Ο τρόπος ζωής… / Το παρελθόν…) καταλήγει σε γενικό συμπέρασμα (Θεσμοί…πια διαβρωθεί), το οποίο όμως προτάσσεται.

2^ο «Η συνηθισμένη, ωστόσο, μορφή του φανατισμού είναι αληθινά αποκρουστική. Ο φανατικός, σ’ όλες τις εποχές, είναι στενοκέφαλος και στενόκαρδος. Το οπτικό του πεδίο είναι περιορισμένο και το πείσμα του ακατανίκητο. Αγνοεί τους συμβιβασμούς, αλλ’ αγνοεί και τις καλόπιστες κ’ ευγενικές παραχωρήσεις. Φρουρός συχνά ενός δόγματος που υποστηρίζει τις εξοχότερες αρετές, όσο προχωρεί τις χάνει ο ίδιος. Γίνεται απάνθρωπος, ωμός, σκαιός, αποθηριώνεται, για να εξανθρωπίσει τους ανθρώπους. Ο φανατισμός δημιουργεί καταστάσεις βρασμού. Αλλά βρασμού από εμπάθεια, μίσος, ακόμη κ’ εγκληματική διάθεση».  (Πανελλήνιες Εξετάσεις 2006)

Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, διότι στη Θεματική Πρόταση διατυπώνεται μια γενική κρίση (Η συνηθισμένη μορφή του φανατισμού είναι αληθινά αποκρουστική), η οποία στη συνέχεια, στις Λεπτομέρειες, αναλύεται στα επιμέρους χαρακτηριστικά της (…)

3^ο «Η Ελευθερία, καθώς αισθάνεται πως βρίσκεται αδιάκοπα σε κίνδυνο, είναι γ ρ η γ ο ρ ο ύ σ α. ∆εν επαναπαύεται σ’ όσα απόχτησε. ∆εν εθελοτυφλεί μπροστά στις δυνάμεις που την απειλούν. ∆ε βυθίζεται στη βλάσφημη απόλαυση των αγαθών. Ανησυχεί, διαλογίζεται, προβληματίζεται. Κρατεί πάντα γυμνό και πάντα όρθιο το τρομερό της σπαθί γιατί αν το σπαθί χαμηλώσει, αν δισταγμός ή ατολμία την κυριέψουν, η Ελευθερία θα ’χει χαθεί». (Επαναληπτικές Πανελλήνιες Εξετάσεις 2007)

Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, διότι στη Θεματική Πρόταση διατυπώνεται μια γενική κρίση (Η Ελευθερία, καθώς αισθάνεται πως βρίσκεται αδιάκοπα σε κίνδυνο, είναι γ ρ η γ ο ρ ο ύ σ α), η οποία στη συνέχεια, στις Λεπτομέρειες, εξειδικεύεται στα επιμέρους χαρακτηριστικά-ιδιότητές της (…)