ΔΙΑΛΟΓΟΣ / ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ - ΕΙΔΗ

Βασίλης Πρασσάς, Νεοελληνική Γλώσα: το γνωστικό αντικείμενο, εκδόσεις Κοκοτσάκης 


2.2  ΔΙΑΛΟΓΟΣ

Είναι η συνομιλία-συζήτηση που λαμβάνει χώρα μεταξύ δύο τουλάχιστον ή περισσοτέρων προσώπων και αποβλέπει είτε στην τυπική πληροφόρηση πάνω σε ένα θέμα (μια απλή ερωτοαπόκριση) είτε στην προσπάθεια ουσιαστικότερης προσέγγισης και βαθύτερης επικοινωνίας μεταξύ των συνομιλητών, μέσω της ανταλλαγής σκέψεων και απόψεων («λόγος-ομιλία» και «Λόγος-λογική») για ένα θέμα που αποτελεί το αντικείμενο του διαλόγου, προκειμένου να επιτευχθεί η ενδελεχής διαπραγμάτευσή του και να αναζητηθούν οι συνθήκες αληθείας που το διέπουν.

2.2.1  Τα συστατικά ενός διαλόγου

Ø  Ο λόγος-ομιλία-συνομιλία (ο γλωσσικός κώδικας).

Ø  Ο χρόνος (η σχέση του λόγου με το χρόνο). Αναφέρεται στο ρυθμό της συζήτησης, π.χ. αν είναι αργός ή ταχύς, ήρεμος ή έντονος…, στην οικονομία του χρόνου…, στο μοίρασμα-κατανομή του χρόνου για κάθε ομιλητή… κ.λπ.

Ø  Ο χώρος (η σχέση του λόγου με το χώρο). Ανάλογα δηλαδή με το χώρο διεξαγωγής του διαλόγου, προσαρμόζεται και ο λόγος των συνομιλητών, τόσο ως προς το ύφος όσο και ως προς το περιεχόμενο, π.χ. διαφορετικά θα διεξαχθεί ένας διάλογος στο σπίτι, διαφορετικά στο σχολείο, στην καφετέρια, σε μια αίθουσα διάλεξης, στο τηλεοπτικό στούντιο κ.λπ.

Ø  Τα εξωγλωσσικά στοιχεία της επικοινωνίας (σχέση του λόγου με το σώμα). Οι συνδιαλεγόμενοι, εκτός από το γλωσσικό κώδικα, χρησιμοποιούν και άλλους κώδικες, όπως είναι η «γλώσσα του σώματος», τα εξωγλωσσικά δηλαδή στοιχεία, αλλά και διάφορα παραγλωσσικά στοιχεία, τα οποία προσδίδουν όχι μόνο ιδιαίτερο χρώμα στην επικοινωνία, αλλά και σημασιολογικές αποχρώσεις στα γλωσσικά μηνύματα που ανταλλάσσονται… 

2.2.2  Προϋποθέσεις για την επιτυχία ενός διαλόγου/μιας συνομιλίας

Επιτυχημένος θεωρείται ένας διάλογος όταν επιτρέπει στο δέκτη να προσλάβει και να κατανοήσει το μήνυμα του πομπού και να ανταποκριθεί ανάλογα.

Προϋπόθεση για την επιτυχία ενός διαλόγου, ακόμη και στην απλούστερη μορφή του, αυτή της ερωτοαπόκρισης, είναι να διαθέτει ο λόγος των συνομιλητών τις παρακάτω ιδιότητες:

Ø  Να είναι ειλικρινής, απαλλαγμένος δηλαδή από ψεύδη, υποκρισίες και φαρισαϊσμούς, αλλά και από πάσης φύσεως ιδιοτελείς επιδιώξεις, έτσι ώστε απρόσκοπτα να υπηρετεί την προσέγγιση και αποκάλυψη της αλήθειας.

Ø  Να είναι σαφής, να χαρακτηρίζεται δηλαδή από νοηματική σαφήνεια, συντακτική αρτιότητα και εκφραστική δεινότητα, ούτως ώστε να διευκολύνονται οι διαδικασίες πρόσληψης και κατανόησης των πληροφοριών που ανταλλάσσονται και να αποφεύγονται οι ασάφειες, τα νοηματικά χάσματα, η σύγχυση, οι παρερμηνείες κ.λπ.

Ø  Να είναι σχετικός με το θέμα της συζήτησης, να επικεντρώνεται δηλαδή και να εκτείνεται σε στοιχεία τα οποία σχετίζονται άμεσα με το προς διαπραγμάτευση θέμα, αποφεύγοντας άστοχες και άγονες προεκτάσεις και παρεκβάσεις.

Ø  Να δίνει επαρκείς πληροφορίες για το υπό συζήτηση θέμα, ούτε περισσότερες από τις αναγκαίες και άρα περιττές, που προκαλούν σύγχυση και κόπωση, ούτε όμως και λιγότερες, που προκαλούν κενά και χάσματα και εμποδίζουν την εις βάθος και πλάτος διερεύνησή του και άρα την αναζήτηση της αλήθειας. Αυτό σημαίνει πως οι συνδιαλεγόμενοι θα πρέπει αφενός να είναι γνώστες του αντικειμένου και να έχουν ενημερωθεί για όλες του τις πτυχές-εκφάνσεις και αφετέρου να διαθέτουν το κατάλληλο κριτήριο αξιολόγησης των πληροφοριών που κατέχουν, ώστε να επιλέγουν και να χρησιμοποιούν τις ουσιώδεις και αναγκαίες.

Όταν απουσιάζουν ή παραβιάζονται οι παραπάνω κανόνες, τότε διαταράσσεται η διαδικασία της επικοινωνίας και ο διάλογος οδηγείται σε αποτυχία.

Η παραβίαση των κανόνων αυτών μπορεί να οφείλεται:

·         Είτε σε αδυναμία ενός ομιλητή ή του συνόλου των ομιλητών να ανταποκριθούν πειστικά και αποτελεσματικά σε αυτές τις προϋποθέσεις, οπότε, η αποτυχία του διαλόγου συνδέεται με εγγενείς αδυναμίες του λόγου των ομιλητών, όπως ασάφειες, αποκλίσεις από την ουσία τού προς διαπραγμάτευση θέματος, ελλιπής ενημέρωση και άρα γνώση του θέματος κ.λπ.

·         Είτε σε ανειλικρίνεια, στη συνειδητή δηλαδή απόκρυψη της αλήθειας γύρω από το προς συζήτηση θέμα, προκειμένου να εξυπηρετηθούν σκοπιμότητες και συμφέροντα, με αποτέλεσμα τη στρέβλωση της αλήθειας και την αποτυχία του διαλόγου.

Πρέπει να επισημανθεί, βέβαια, ότι τα παραπάνω αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά που οφείλει να έχει ο λόγος των συνδιαλεγομένων, προκειμένου να καταστεί ο διάλογος επιτυχής και γόνιμος. Πέραν αυτών, υπάρχουν και πολλές άλλες προϋποθέσεις επιτυχίας ενός διαλόγου, οι οποίες μπορούν να χαρτογραφηθούν μέσα στο πλαίσιο μιας πιο αναλυτικής διερεύνησης του θέματος.

2.2.3  Τρόποι-μορφές διεξαγωγής ενός διαλόγου-συζήτησης

Οι μορφές που μπορεί να λάβει ο διάλογος ως προς τον τρόπο διεξαγωγής του είναι: 

Ø  Δομημένος διάλογος (δομημένες συζητήσεις). Πρόκειται για το διάλογο «στρογγυλής τραπέζης», στον οποίο οι συμμετέχοντες συνδιαλέγονται πάνω σε ένα συγκεκριμένο θέμα, εκφράζουν τις απόψεις τους, επιχειρηματολογούν υπέρ ή κατά, συμφωνούν ή διαφωνούν και μέσα από τη συμφωνία ή τη διαλεκτική σύγκρουση των διαφορετικών απόψεων προσπαθούν να καταλήξουν σε κάποια συμπεράσματα που προσεγγίζουν την αλήθεια του θέματος που διαπραγματεύονται. Ο διάλογος αυτός διεξάγεται υπό την αιγίδα συνήθως κάποιου συντονιστή και υπακούει σε συγκεκριμένους κανόνες, όπως π.χ. καθορισμός του πλαισίου συζήτησης, ίση κατανομή του χρόνου συζήτησης, σειρά των τοποθετήσεων κ.λπ..

Ø  Ελεύθερος διάλογος (ελεύθερες συζητήσεις). Πρόκειται για τον ελεύθερο και ανεπίσημο διάλογο, που συχνά καλείται και ως «διερευνητική ομιλία», γίνεται από μικρές συνήθως ομάδες, με ή χωρίς συντονιστή, και αποσκοπεί στην αυθόρμητη ανταλλαγή απόψεων επί ενός θέματος, προκειμένου ο κάθε ομιλητής να διαμορφώσει συγκροτημένη και ολοκληρωμένη άποψη για το συγκεκριμένο θέμα. Ο διάλογος αυτός ευνοεί τη διαμόρφωση ενός κλίματος οικειότητας, ασφάλειας και εμπιστοσύνης μεταξύ των συνομιλητών και θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικός τόσο για την εξοικείωση με τη διαδικασία του διαλόγου και την ενθάρρυνση συμμετοχής και ελεύθερης έκφρασης όσο και για την άσκηση του νου και την αποκρυστάλλωση συγκεκριμένης άποψης επί ενός θέματος.

2.2.4  Ο λογοτεχνικός διάλογος

Αποτελεί τη βασικότερη και πλέον πιστή αναπαράσταση του διαλόγου σε γραπτό λόγο-κείμενο, προσδίδοντας σε αυτόν πολλές από τις αρετές που έχει στο πλαίσιο του ζωντανού προφορικού λόγου. Η διαδικασία απόδοσης διαλογικής μορφής σε λογοτεχνικά έργα ονομάζεται δραματοποίηση.

Αυτό σημαίνει πως συχνά στα λογοτεχνικά κείμενα οι συγγραφείς προσπαθούν - και το πετυχαίνουν σε ικανοποιητικό βαθμό - να διατηρήσουν τη φυσικότητά του διαλόγου (το να ηχεί δηλαδή ο διάλογος σαν πραγματικός), χρησιμοποιώντας και αξιοποιώντας πολλά από τα γνωρίσματα του προφορικού λόγου, όπως είναι:

·         Οι σύντομες ή μισοτελειωμένες φράσεις…

·         Τα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία της ομιλίας, όπως είναι οι παύσεις, οι χειρονομίες, οι εκφράσεις προσώπου, οι κινήσεις, η ψυχική κατάσταση και άλλα …

·         Ο τόνος της φωνής, ο οποίος συχνά αποδίδεται και με επίθετα και ρήματα, π.χ. «ρώτησε απότομα…»…

·         Η συνέπεια μεταξύ των χαρακτηριστικών των συνδιαλεγόμενων ηρώων (κοινωνική προέλευση, καταγωγή, επαγγελματική ιδιότητα κ.λπ.) και της ιδιολέκτου τους…

·         Η οπτική γωνία των ομιλητών…

·         Κ.λπ.

Οι βασικότερες μορφές του λογοτεχνικού διαλόγου είναι:

Ø  Ο διάλογος στα αφηγηματικά λογοτεχνικά είδη (αφηγηματικός διάλογος)

      Πρόκειται για τα διαλογικά μέρη (σκηνές) που αναπτύσσονται μέσα σε ένα αφηγηματικό λογοτεχνικό είδος, όπως είναι το μυθιστόρημα, το διήγημα, η νουβέλα κ.λπ. - και συνήθως διαπλέκονται με περιγραφές και αφηγήσεις γεγονότων - προκειμένου ο συγγραφέας να αναπαραστήσει με τον πλέον άμεσο τρόπο (δραματικότητα) τα γεγονότα και να προσδώσει ζωντάνια στην αφήγηση.

Στο διάλογο αυτό τα στοιχεία που αποσκοπούν τεχνηέντως στη φυσικότητά του είναι αρκετά έντονα και λεπτομερή, μιας και ο αναγνώστης πρέπει να είναι σε θέση να ανασυνθέσει με οδηγό τη φαντασία του τη διαδραματιζόμενη σκηνή στο μυαλό του, όπως περίπου ο λογοτέχνης τη φαντάστηκε, αναπαριστώντας σωστά τον τόνο της φωνής, το ύφος, την έκφραση των προσώπων κ.λπ.

Τα δε μέσα που χρησιμοποιούνται για να αποδοθεί ο προφορικός λόγος με τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά του γνωρίσματα είναι κυρίως:

·         Οι λέξεις, και ειδικότερα τα ρήματα (π.χ. «πρόσταξε..»), τα επίθετα (π.χ. «με ύφος αυστηρό.»), τα επιρρήματα (π.χ. «αμήχανα κούνησε το κεφάλι του») και

·         τα σημεία στίξης, ως δηλωτικά σχόλια των σκέψεων, συναισθημάτων και αντιδράσεων των ηρώων, π.χ. θαυμαστικό για να δηλωθεί η έκπληξη… κ.λπ.

Ø  Ο θεατρικός διάλογος

Είναι ο διάλογος που λαμβάνει χώρα μεταξύ των ηρώων ενός θεατρικού κειμένου, το οποίο προορίζεται και για ζωντανή αναπαράσταση, γι’ αυτό και τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία της ομιλίας δεν αποδίδονται λεπτομερώς, αλλά ξεχωριστά από τα διαλογικά μέρη, μέσα σε παρένθεση, και σε χρόνο ενεστωτικό για να φανεί ότι διαδραματίζονται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη/θεατή, εν αντιθέσει με τα διαλογικά μέρη στα αφηγηματικά κείμενα, όπου τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία αποτελούν οργανικό κομμάτι αυτών και αποδίδονται κατά βάση σε παρελθοντικό χρόνο. Εξάλλου, στους θεατρικούς διάλογους ο σκηνοθέτης είναι αυτός που κατά κόρον αναλαμβάνει να ανασυνθέσει και αναπαραστήσει ζωντανά το διάλογο και από το αποτέλεσμα αυτής της επενέργειας εξαρτάται και ο τρόπος που ο θεατής θα τον εκλάβει..