Βασίλης Πρασσάς, Νεοελληνική Γλώσα: το γνωστικό αντικείμενο, εκδόσεις Κοκοτσάκης
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
3.1. Σημασιολογική προσέγγιση
Πρόκειται για τη διαδικασία-προσπάθεια ενός πομπού-παρατηρητή («υποκείμενο» της περιγραφής) να αναπαραστήσει-απεικονίσει, μέσα από το λόγο (προ-φορικό ή γραπτό) ή ακόμη και μέσα από κινήσεις, κάποιο αντικείμενο, πρόσωπο, γεγονός, κατάσταση κ.ο.κ., που αποτελεί το «αντικείμενο» της περιγραφής, προκειμένου ο δέκτης να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα γι’ αυτό. Τη διαδικασία αυτή τη συναντάμε σε πλήθος κειμένων, τα οποία ή είναι καθαρά περιγραφικά (π.χ. επιστημονικά εγχειρίδια που περιγράφουν πειράματα, ενημερωτικά φυλλάδια, μικρές αγγελίες στις εφημερίδες για πώληση αντικειμένων κ.λπ.) ή είναι άλλα κειμενικά είδη που την ενσωματώνουν για διάφορους λόγους και σκοπούς (π.χ. τα περιγραφικά μέρη στα λογοτεχνικά κείμενα κ.λπ.).
Σύμφωνα με την παραδοσιακή θεώρηση μια περιγραφή μπορεί να χαρακτηριστεί:
· είτε στατική, όταν το περιγραφόμενο αντικείμενο είναι στατικό μέσα στο χώρο,
· είτε δυναμική, όταν το περιγραφόμενο αντικείμενο κινείται μέσα στο χώρο.
3.2 Σκοποί-στόχοι της περιγραφής
Οι σκοποί που εξυπηρετεί η περιγραφή ποικίλλουν και εξαρτώνται άμεσα από την επικοινωνιακή περίσταση και την πρόθεση του «υποκειμένου» της. Ως γενικός σκοπός της περιγραφής μπορεί να θεωρηθεί η πρόθεση να απεικονίσει με σαφήνεια και ακρίβεια τα βασικά τουλάχιστον γνωρίσματα ενός «αντικειμένου», προκειμένου ο δέκτης αυτής να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα γι’ αυτό. Η πρόθεση αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο της σύμφυτης ανάγκης των ανθρώπων να συλλάβουν και να αναπαραστήσουν με το λόγο την πραγματικότητα, προκειμένου να την αποκωδικοποιήσουν και να διαμορφώσουν την πιστότερη δυνατή γι’ αυτή εικόνα.
Πέραν όμως αυτού του γενικού σκοπού, η περιγραφή έχει συνήθως και κάποιους ειδικότερους σκοπούς.
Ως ειδικοί σκοποί μιας περιγραφής μπορούν να θεωρηθούν :
Ø Η λειτουργία της ως «επικουρικού» στοιχείου σε μια αφήγηση, προκειμένου να υπηρετήσει τους γενικότερους στόχους της αφήγησης, π.χ. να προσδώσει σε αυτή παραστατικότητα, ζωντάνια…, να αποτυπώσει το σκηνικό βάθος της δράσης…, να διεγείρει τις αισθήσεις του δέκτη…, να προκαλέσει αισθητική συγκίνηση…, να δράσει συμβολικά… κ.λπ.
Ø Η ικανοποίηση πρακτικών αναγκών της καθημερινής ζωής…, π.χ. για την καθημερινή επικοινωνία και συνεννόηση των ανθρώπων σε διάφορα θέματα.
Ø Η λειτουργία της ως άμεσο ή έμμεσο σχόλιο του «υποκειμένου» της περιγραφής πάνω στο περιγραφόμενο αντικείμενο.
Ø Η δήλωση ή υποδήλωση της οπτικής γωνίας του «υποκειμένου» της.
Ø Κ.λπ.
3.3 Μεθόδευση της περιγραφής
3.3.1 Η επιλογή και η παράθεση-οργάνωση των λεπτομερειών
Κάθε περιγραφή προϋποθέτει και αποτελεί μια επιλογή λεπτομερειών και ταυτόχρονα μια επιλογή του τρόπου οργάνωσης και παράθεσης αυτών. Η περιγραφή, λοιπόν, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό αποτελεί μια αφαιρετική διαδικασία, υπό την έννοια ότι για να περιγράψει κανείς ένα «αντικείμενο» πρέπει να προβεί σε μια επιλογή των βασικότερων, κατά τη γνώμη του, γνωρισμάτων αυτού, αφού είναι μάλλον αδύνατο να τα αναφέρει όλα. Έτσι συνειδητά εισέρχεται σε μια διαδικασία αναζήτησης, επιλογής και παρουσίασης των λεπτομερειών που θεωρεί πιο σημαντικές, αναγκαίες και επαρκείς για την πληρέστερη δυνατή παρουσίαση και αναπαράσταση του περιγραφόμενου αντικειμένου, υπερτονίζοντας ενδεχομένως κάποιες από αυτές ή υποτονίζοντας κάποιες άλλες. Και η επιλογή αυτή συνδέεται άμεσα με το σκοπό που επιδιώκει.
Το αμέσως επόμενο βήμα στο οποίο καλείται να προβεί το «υποκείμενο» της περιγραφής είναι η παράθεση και οργάνωση των λεπτομερειών που επέλεξε να παρουσιάσει. Η οργάνωση αυτή εξαρτάται από την οπτική γωνία του «υποκειμένου», από τη μέθοδο που αποφασίζει να υιοθετήσει (παραγωγική ή επαγωγική) και από το σκοπό που επιδιώκει.
Ενδεικτικά αναφέρεται η παραγωγική διάρθρωση μιας περιγραφής, κατά την οποία δίνεται αρχικά μια γενική εικόνα του αντικειμένου και των ιδιοτήτων του και εν συνεχεία και σταδιακά δίνονται τα επιμέρους στοιχεία-λεπτομέρειες που το απαρτίζουν. Έτσι η παρουσίαση των στοιχείων προχωρεί από το γενικότερο στο μερικότερο, π.χ. από πάνω προς τα κάτω, από έξω προς τα μέσα κ.λπ.
Διάγραμμα μιας τέτοιας περιγραφής:
1) Προσδιορισμός του αντικειμένου και σκοπός της περιγραφής του.
2) Η θέση του στο χώρο και το χρόνο.
3) Οι ιδιότητές του: σχήμα, χρώμα, διαστάσεις.
4) Τα συστατικά του στοιχεία και οι επιμέρους λεπτομέρειες.
Ακριβώς αντίστροφη πορεία ακολουθεί η επαγωγική διάρθρωση των λεπτομερειών.
Άλλες μέθοδοι οργάνωσης των λεπτομερειών είναι η τοπική διάρθρωση (από πάνω προς τα κάτω, από μέσα προς τα έξω, από κοντά προς τα μακριά ή και τα αντίθετα), η αξιολογική παρουσίαση (π.χ. από το σπουδαίο στο ασήμαντο, από το πρωτεύον στο δευτερεύον, κ.λπ.)…
3.3.2 Η ακρίβεια και σαφήνεια στην περιγραφή
Η ακρίβεια και σαφήνεια των γνωρισμάτων του περιγραφόμενου αντικειμένου αποτελούν τα θεμελιώδη μεγέθη μιας περιγραφής, προκειμένου αυτή να πετύχει το στόχο της.
Παράγοντες που καθορίζουν την ακρίβεια και τη σαφήνεια είναι:
Ø Η επιλογή των καταλληλότερων, με βάση την περίσταση, λεκτικών συνόλων που αποδίδουν με τη μεγαλύτερη δυνατή πιστότητα τα γνωρίσματα του περιγραφόμενου αντικειμένου.
Ø Η επιλογή των κατάλληλων-ουσιωδών λεπτομερειών.
Ø Η σωστή οργάνωση αυτών των λεπτομερειών.
Ø Η καθαρή τους τοποθέτηση μέσα στο χώρο και το χρόνο.
Ø Η ακριβής και σαφής έκφραση.
Ø Η αναφορική λειτουργία της γλώσσας.
Ø Η σωστές γραμματικοσυντακτικές δομές του λόγου.
Ø Κ.λπ.
Και για να επιτευχθούν η ακρίβεια και η σαφήνεια απαιτείται το «υποκείμενο» της περιγραφής να διαθέτει:
Ø Οξεία παρατηρητικότητα, προκειμένου να εντοπίζει τα γνωρίσματα του περιγραφόμενου αντικειμένου…
Ø Αφαιρετική ικανότητα, προκειμένου να επιλέγει τα σημαντικότερα από αυτά…
Ø Ικανότητα να τα οργανώνει, να τα ιεραρχεί και να τα παραθέτει σωστά, π.χ. οι βασικές λεπτομέρειες πρέπει να προβάλλονται έντονα στη συνείδηση του δέκτη και οι υπόλοιπες να συμπληρώνουν την εικόνα του αντικειμένου ως δευτερεύουσες πληροφορίες…
Ø Γλωσσική ικανότητα, προκειμένου να τα παρουσιάζει με λόγο σαφή και κατανοητό.
3.3.3 Ενεργητική και παθητική σύνταξη
(βλ. σελ. 161)
3.4 Η γλώσσα της περιγραφής
Η γλώσσα της περιγραφής (γλωσσική ποικιλία και ύφος) είναι ανάλογη με την επικοινωνιακή περίσταση αυτής, εξαρτάται για παράδειγμα άμεσα από τη μορφή-είδος του κειμένου, το «υποκείμενο» που την κάνει, σε ποιον ή ποιους απευθύνεται και τον σκοπό που επιδιώκει. Έτσι μπορεί να είναι γλώσσα με ύφος απλό, κατανοητό, λιτό, ανεπιτήδευτο…αλλά και γλώσσα γλαφυρή, παραστατική, με πλούσια σχήματα λόγου…ή γλώσσα αυστηρή, τυπική, ακριβής, με επιστημονική ορολογία κ.λπ.
Τα δύο βασικά στοιχεία που διασφαλίζουν την επιτυχημένη και εύστοχη γλωσσική ποικιλία της περιγραφής είναι:
Ø Η επιλογή των κατάλληλων λέξεων-φράσεων, έτσι ώστε αυτές να είναι εύστοχες και σαφείς-ακριβείς, π.χ. των κατάλληλων επιθέτων που αποδίδουν τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες του αντικειμένου ή της ανάλογης επιστημονικής ορολογίας, όταν περιγράφουμε ένα πείραμα κ.λπ.
Όσον αφορά ειδικότερα στα επίθετα, αυτά χρησιμοποιούνται:
· Για να αποδώσουν επακριβώς τη θέση του περιγραφόμενου αντικειμένου μέσα στο χώρο και το χρόνο, καθώς και τις υπόλοιπες ιδιότητές του, χωρίς να αποτελούν σχόλια (δεν εκφράζουν απόψεις και συναισθήματα) του προσώπου που κάνει την περιγραφή. Αυτό παρατηρείται κυρίως στις περιγραφές που εξυπηρετούν πρακτικούς σκοπούς.
· Για να υπερτονίσουν κάποιες ιδιότητες του αντικειμένου ή να υποβαθμίσουν κάποιες άλλες, λειτουργώντας ως άμεσα ή έμμεσα σχόλια, προκαλώντας τεχνητή σύγχυση και ασάφεια, προκειμένου να καθορίσουν, σύμφωνα με τους στόχους που επιθυμεί να πετύχει η περιγραφή, την εικόνα που θα διαμορφώσει ο δέκτης γι’ αυτό το αντικείμενο.
Ø Η κυριολεκτική (δηλωτική) ή μεταφορική (συνυποδηλωτική) χρήση της γλώσσας, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται ο εκάστοτε σκοπός της αφήγησης, π.χ. της ακριβούς πληροφόρησης του δέκτη, μέσω της δηλωτικής σημασίας των λέξεων, ή της συγκινησιακής του διέγερσης, μέσω της συνυποδηλωτικής σημασίας των λέξεων κ.λπ. (βλ. σελ. 173).
3.5 Το σχόλιο και η οπτική γωνία στην περιγραφή
Συχνά μια περιγραφή περιέχει σχόλια επί των αντικειμένων που περιγράφονται, τα οποία εξυπηρετούν το σκοπό του υποκειμένου της περιγραφής, π.χ. αν περιγράφεται ένα διαμέρισμα για πώληση τα σχόλια θα συντείνουν στην εξυπηρέτηση του συγκεκριμένου σκοπού, που είναι η πώληση αυτού του διαμερίσματος.
Τα σχόλια αυτά μπορεί να είναι:
Ø Ως προς τη μορφή τους άμεσα ή έμμεσα. Όταν είναι άμεσα, διατυπώνεται ρητά κάποια γνώμη, ενώ όταν είναι έμμεσα, επιλέγονται και προβάλλονται συγκεκριμένες λεπτομέρειες του περιγραφόμενου αντικειμένου που εξυπηρετούν το σκοπό και υποδηλώνουν την οπτική γωνία του υποκειμένου της περιγραφής, π.χ. προβάλλονται οι λεπτομέρειες εκείνες που θα πείσουν τον αναγνώστη να αγοράσει το περιγραφόμενο διαμέρισμα.
Ø Ως προς την οργάνωση και διάρθρωσή τους μέσα στην περιγραφή, χωριστά από την περιγραφή ή διαπλεκόμενα με αυτή.
Ø Ως προς το περιεχόμενό τους, επιδοκιμαστικά, αποδοκιμαστικά, «ουδέτερα», καυστικά κ.λπ.
Ενώ, μπορούν να αποδοθούν-γίνουν με:
Ø Προσωπικές απόψεις και γνώμες που απορρέουν αλλά και αποκαλύπτουν την οπτική γωνία του υποκειμένου της περιγραφής.
Ø Σημεία στίξης. Συχνά τα σημεία στίξης δηλώνουν σχόλιο μέσα σε μια περιγραφή, π.χ. το θαυμαστικό ενδέχεται να δηλώνει θαυμασμό..., κατάπληξη... , τα εισαγωγικά ενδέχεται να δηλώνουν έμφαση... κ.λπ.
Ø Επίθετα, ως επιθετικοί προσδιορισμοί και υποκειμενικοί αξιολογικοί χαρακτηρισμοί…
Ø Σχήματα λόγου, όπως μεταφορές, παρομοιώσεις, υπερβολές κ.λπ.
Ø Λέξεις ή φράσεις με ιδιαίτερο συγκινησιακό ή ηθικό υπόβαθρο, οι οποίες προσδίδουν «ένταση» σε κάποιες λεπτομέρειες του περιγραφόμενου αντικειμένου.
Ø Υφολογικές επιλογές, που χρωματίζουν, όχι μόνο αισθητικά, αλλά και σημασιολογικά την περιγραφή.
Ø Εικόνες, οι οποίες στοχεύουν στη «ζωντανή» αναπαράσταση του αντικειμένου.
Όσον αφορά τώρα στην οπτική γωνία στην περιγραφή, αυτή εξαρτάται και καθορίζεται από:
Ø Το σκοπό της περιγραφής, το προσδοκώμενο δηλαδή αποτέλεσμα.
Ø Τη συναισθηματική σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε αυτό στο υποκείμενο και στο αντικείμενο της περιγραφής.
Ø Τον τρόπο σκέψης αυτού που περιγράφει και εν γένει την αντίληψή του για τα πράγματα, μέσα στα οποία υπάγεται και το αντικείμενο της περιγραφής.
Ø Το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει, π.χ. το κοινωνικό, πολιτισμικό, πολιτικό, επαγγελματικό…περιβάλλον.
Ø Τη μορφωτική του στάθμη…
Ø Την ηλικία του…
Ø Κ.λπ.
3.6 Αντικείμενα περιγραφής
Είναι άπειρα, όσες άπειρες είναι και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες θέλουμε να απεικονίσουμε κάτι και να δώσουμε την εικόνα του σε κάποιον άλλο.
3.7. Οργάνωση του λόγου: αναλογία (βλ. σελ. 163)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου