ΓΡΑΠΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Βασίλης Πρασσάς, Νεοελληνική Γλώσα: το γνωστικό αντικείμενο, εκδόσεις Κοκοτσάκης

2.1.2  Σύγκριση προφορικού και γραπτού λόγου

Καταρχάς πρέπει να αποσαφηνιστεί ότι ο προφορικός και γραπτός λόγος αντιπροσωπεύουν διαφορετικές επικοινωνιακές περιστάσεις, γεγονός που σημαίνει πως αλλιώς μιλάμε και αλλιώς γράφουμε, ανάλογα πάντα με την περίσταση.

Επίσης, ο προφορικός λόγος-προφορική επικοινωνία ιστορικά και ιεραρχικά προηγείται της γραπτής, εφόσον η προφορική ομιλία προϋπήρξε της γραπτής και ο άνθρωπος πρώτα μαθαίνει να μιλάει («ομιλών άνθρωπος») και μετά να γράφει («γράφων άνθρωπος»). Αποτελεί, λοιπόν, την άμεση και φυσική πλευρά της γλώσσας που επιτελείται με τα φωνητήρια όργανα του ανθρώπου, ενώ η γραπτή ομιλία αποτελεί μια τεχνητή συνθήκη και διαδικασία που προϋποθέτει τη γνώση σημειακού συστήματος γραφής.

Πέραν αυτών, συγκρίνοντας τα δύο είδη μπορούμε να εντοπίσουμε τις διαφορές τους στα εξής χαρακτηριστικά:

1.  Στη φυσικότητα και αμεσότητα. Ο προφορικός λόγος είναι ζωντανός, πιο φυσικός,  πιο παραστατικός, πιο άμεσος, γεμάτος παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία που συμπληρώνουν τα μηνύματα…, σε αντίθεση με το γραπτό που είναι πιο «απρόσωπος», πιο ψυχρός, πιο έμμεσος…

2.  Στην επικοινωνιακή τους λειτουργικότητα. Ο προφορικός λόγος υπηρετεί καλύτερα την ανάγκη της επικοινωνίας των ανθρώπων…, την ανάγκη του διαλόγου…, της συζήτησης…, της κατανόησης…, της αποφυγής παρερμηνειών και παρεξηγήσεων… Αντίθετα, ο γραπτός λόγος δυσκολεύει έως και αποκλείει το διάλογο…, ενώ η πολυσημία που διακρίνει τις λέξεις και τα μηνύματα συχνά οδηγεί σε παρερμηνείες τον αναγνώστη… 

3.  Στη διάρκεια. Ο γραπτός λόγος μένει αναλλοίωτος στο χρόνο και το χώρο…, καθίσταται «αθάνατος»…, παρέχει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να επανέρχεται, όσες φορές κρίνει σκόπιμο, και να μελετά ξανά και ξανά το κείμενο…, ενώ παράλληλα συντηρεί την ιστορική μνήμη…, εγκολπώνει τη γραπτή παράδοση και συμβάλλει στην κληροδότηση αυτής… Αντίθετα, ο προφορικός λόγος είναι εφήμερος, έχει στιγμιαία διάρκεια και χρήση…, η ευθύγραμμη ροή του γρήγορα σβήνει καθώς τα ακουστικά αισθήματα που προκαλεί έρχονται και παρέρχονται με γοργό ρυθμό και η μνήμη μας δύσκολα και για μικρό διάστημα συνήθως τα συγκρατεί…, ενσαρκώνει ωστόσο και διατηρεί ζωντανή την προφορική παράδοση και όλα τα στοιχεία που μέσω αυτής μεταφέρονται, π.χ. ήθη και έθιμα, λαϊκές παραδόσεις κ.λπ.. 

4. Στην άνεση της αντίδρασης. Η ίδια η φύση του γραπτού μηνύματος επιτρέπει στον αναγνώστη να το αποκωδικοποιεί και να το αναλύει σύμφωνα με το δικό του ρυθμό και το δικό του τρόπο…, έχει δηλαδή τη χρονική άνεση να το επεξεργαστεί προσεκτικά, να ενεργοποιήσει το σύνολο των μηχανισμών που διαθέτει προκειμένου να το αναλύσει σωστά…, σε αντίθεση με τον προφορικό λόγο, κατά τον οποίο ο ακροατής είναι υποχρεωμένος να ακολουθεί το ρυθμό και την ταχύτητα του συνομιλητή…, συχνά υπό καθεστώς πίεσης… και να επεξεργάζεται τα γλωσσικά μηνύματα γρήγορα και συχνά βιαστικά…

5. Στην απόσταση. Το γραπτό μήνυμα, εν αντιθέσει με το προφορικό, προορίζεται για κάποιον που δε βρίσκεται στο άμεσο περιβάλλον του πομπού, αλλά σε κάποια, σημαντική συνήθως, απόσταση από αυτόν, είτε στη διάσταση του χώρου είτε στη διάσταση του χρόνου. Έτσι, ο αναγνώστης είναι υποχρεωμένος να αποκωδικοποιεί μηνύματα που έχουν συνταχθεί σε άλλο περιβάλλον ή ακόμη και σε άλλη εποχή, χωρίς να έχει στη διάθεσή του κανένα άλλο στοιχείο πέρα από το ίδιο το γραπτό μήνυμα, π.χ. δεν έχει άμεση αντίληψη των συνθηκών υπό τις οποίες συντάχθηκε, δεν έχει απέναντί του το συντάκτη για να του υποβάλλει ερωτήσεις και να επιλύσει τυχόν απορίες του…

6.  Στην τυπικότητα. Ο γραπτός λόγος σε αντιδιαστολή με τον προφορικό διαθέτει και ένα ακόμη χαρακτηριστικό, την τυπικότητα. Με τον όρο «τυπικότητα» εννοείται η ιδιότητα ενός κειμένου να εντάσσεται σε ευρύτερες κατηγορίες γραπτών μηνυμάτων, τα οποία διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά τόσο ως προς τη μορφή τους όσο και ως προς το περιεχόμενο, όπως είναι για παράδειγμα τα είδη κειμένου (π.χ. λογοτεχνικά κείμενα). Αυτό, βέβαια, διευκολύνει τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα το γραπτό κείμενο, αντλώντας επιπλέον πληροφορίες από το ευρύτερο «γένος» στο οποίο εντάσσεται…

7. Στη συστηματικότητα. Το γεγονός ότι ο γραπτός λόγος αφενός λειτουργεί εκτός περιβάλλοντος, που σημαίνει πως πρέπει να συμπεριλάβει όλα εκείνα τα στοιχεία που θεωρούνται απαραίτητα για την κατανόηση του μηνύματος, και αφετέρου παρέχει στο συντάκτη το χρόνο και την άνεση να σκεφτεί με ηρεμία, προϋποθέτει, αλλά και πετυχαίνει, μεγαλύτερη σε σχέση με τον προφορικό λόγο συστηματικότητα. Γι’ αυτό και ο γραπτός λόγος είναι πιο επιμελημένος σε σχέση με τον προφορικό. Ειδικότερα:

Ø  Ως προς τη σύνταξη. Στον προφορικό λόγο είναι πιο αφρόντιστη…, παρουσιάζει συχνά ασυνταξίες, όπως είναι οι ελλειπτικές προτάσεις…, οι ανολοκλήρωτες φράσεις…, δεν ακολουθείται η «κανονική» σειρά των όρων των προτάσεων…, κινείται κατά βάση στο πλαίσιο της παρατακτικής σύνδεσης και των μικρών φράσεων…, σε αντίθεση με το γραπτό, ο οποίος έχει κατά βάση φροντισμένη και επιμελημένη σύνταξη…, στο πλαίσιο της υποτακτικής σύνταξης και ενός μακροπερίοδου λόγου…

Ø  Ως προς τη διατύπωση-έκφραση. Ο προφορικός λόγος διέπεται από αυθορμητισμό, είναι συνήθως απροσχεδίαστος και ως εκ τούτου χαρακτηρίζεται από μια σχετική προχειρότητα στην έκφραση, διότι η κατανόηση του μηνύματος δύναται να υποβοηθηθεί τόσο με την άμεση ανασκευή των λεχθέντων όσο και με άλλα επικοινωνιακά μέσα, όπως είναι τα παρα- και εξω-γλωσσικά στοιχεία, οπότε δεν τίθεται τόσο επιτακτική η ανάγκη της ακρίβειας και σαφήνειας…, ενώ αντίθετα ο γραπτός λόγος πρέπει εξ’αρχής να είναι καλοδιατυπωμένος, με σαφήνεια, ακρίβεια, καθαρότητα, διότι δεν παρέχει τη δυνατότητα άμεσης αναδιατύπωσης και διόρθωσης των ασαφειών και των συντακτικών σφαλμάτων …

Ø  Ως προς το λεξιλόγιο. Στο γραπτό λόγο είναι πιο επεξεργασμένο, πιο προσεγμένο…, σε σχέση με τον προφορικό που είναι απλούστερο…

Ø  Ως προς τη νοηματική πυκνότητα. Ο γραπτός λόγος είναι πιο σύνθετος, πιο πυκνός, πιο μεστός…, με πολύπλοκες συλλογιστικές πορείες..., με νοήματα που το ένα υποτάσσεται και εντάσσεται μέσα σε άλλα… Ενώ αντίθετα ο προφορικός λόγος είναι λιγότερο πυκνός…, πιο απλός…, υπηρετεί ανάγκες άμεσης επικοινωνίας…

Ø  Ως προς τη συνοχή. Η συνοχή και η συνεκτικότητα στο γραπτό λόγο είναι πιο επιμελημένη, επί παραδείγματι χρησιμοποιείται γενικά μεγαλύτερος αριθμός και ποικιλία μεταβατικών λέξεων/φράσεων…, με πιο αυστηρή οργάνωση και δομή…, βάσει προμελετημένου σχεδιαγράμματος παρουσιάζονται οι ιδέες, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η λογική διάταξη αυτών στο λόγο… Αντίθετα στον προφορικό η δομή είναι πιο χαλαρή, αφού παρακολουθεί την πορεία εξέλιξης που οι επικοινωνιακές ανάγκες ανάλογα διαμορφώνουν…, άρα και η συνοχή είναι πιο χαλαρή…

Όσον αφορά στο δίλημμα της υπεροχής του προφορικού ή γραπτού λόγου, μάλλον πρόκειται για ψευδοδίλημμα και μια απόλυτη τοποθέτηση υπέρ του ενός ή του άλλου εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους και αποπροσανατολίζει από την ουσία του θέματος. Ιστορικά μπορεί να αναφερθεί ότι κατά την εξέλιξη της γλωσσικής επιστήμης η έμφαση δόθηκε άλλοτε στο γραπτό και άλλοτε στον προφορικό λόγο. Στην παλιότερη περίοδο της ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας (μέχρι το 1880) η έμφαση δόθηκε στις νεκρές γλώσσες και στο γραπτό λόγο, στη νεότερη (οι Νεογραμματικοί) το ενδιαφέρον στράφηκε προς τις ζωντανές γλώσσες και τον προφορικό λόγο και στις μέρες μας συνεχίζει συστηματικά η γλωσσολογική σπουδή να έχει ως αντικείμενο τον προφορικό λόγο. Αυτό όμως συμβαίνει για καθαρά θεωρητικούς λόγους και χωρίς σε καμιά περίπτωση αυτό να συνεπάγεται παραμέληση του γραπτού, απλώς σχετίζεται μόνο με θέματα ιεράρχησης προτεραιοτήτων, και η προτεραιότητα ανήκει στον προφορικό λόγο.