ΔΟΚΙΜΙΟ / Τα είδη / Δοκίμια στοχασμού-στοχαστικά δοκίμια

Βασίλης Πρασσάς, Θεωρία και Πράξη, Έκθεση-Έκφραση Γ΄ Λυκείου, Εκδόσεις Κοκοτσάκης

Τα στοχαστικά δοκίμια έχουν τα εξής χαρακτηριστικά:

 Ως προς το σκοπό-πρόθεση του δοκιμιογράφου:
Βασικός σκοπός του δοκιμιογράφου είναι ο ελεύθερος στοχασμός. Ειδικότερα μπορεί να αποσκοπεί στα εξής:

• Να εκθέσει απλώς τις απόψεις του, χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια πειθούς.
• Να περιδιαβάζει ελεύθερα στο χώρο των ιδεών.
• Να τέρψει και να προκαλέσει αισθητική συγκίνηση («λογοτεχνική στρατηγική»).
• Ενδέχεται και να θέλει να διδάξει ή να ευαισθητοποιήσει τους αναγνώστες απέναντι σε κάποιο θέμα, όπως βέβαια, μπορεί να συμβεί και με το αποδεικτικό δοκίμιο.

 Ως προς τους τρόπους και τα μέσα που χρησιμοποιούν:
• Ο δοκιμιογράφος είναι ελεύθερος να προσεγγίσει και να ερμηνεύσει όπως θέλει το θέμα.
• Τα μέσα που χρησιμοποιεί είναι κυρίως: ο στοχασμός, η φαντασία, η παρατήρηση, η ρέμβη, η φιλοσοφική αναζήτηση, η εσωτερική αναδίφηση...
• Κατά βάση κάνει επίκληση στο συναίσθημα.

 Ως προς την οργάνωση-δομή:
• Δεν έχουν αυστηρή αρχιτεκτονική δομή (χαλαρή - ελεύθερη οργάνωση).
• Η οργάνωση είναι κυρίως συνειρμική· κυριαρχεί η συνειρμική σύνδεση των νοημάτων.
• Η ανάπτυξη των σκέψεων είναι συχνά διαισθητική.

 Ως προς τη σκοπιά-οπτική γωνία:
• Σκοπιά: προσωπική και υποκειμενική.
• Προσεγγίζουν το θέμα από μια εσωτερική συνήθως οπτική γωνία με τη χρήση κυρίως του πρώτου προσώπου…Είναι, δηλαδή, εσωτερική η εστίαση των πραγμάτων.
• Η εσωτερική εστίαση προσδίδει:
 Υποκειμενικότητα, λειτουργεί το προσωπικό φίλτρο του συγγραφέα..
 Ζωντάνια, αμεσότητα…
• Ο τύπος του αφηγητή είναι συνήθως ομοδιηγητικός, μετέχει δηλαδή στα γεγονότα.
Σημείωση: Ενδέχεται, βέβαια, απλώς να στοχάζεται και να φιλοσοφεί μέσα στο πλαίσιο μιας υποκειμενικά βιωμένης και αναλυμένης πραγματικότητας. Στην περίπτωση αυτή μπορεί να χρησιμοποιεί και άλλα πρόσωπα πέραν του α΄ ενικού ή και καθόλου το α΄ ενικό πρόσωπο· π.χ. να στοχάζεται στο πλαίσιο του τριτοπρόσωπου «ο άνθρωπος ή οι άνθρωποι».

 Ως προς τη γλώσσα:
• Χρησιμοποιούν κατά βάση την ποιητική λειτουργία της γλώσσας (συν-υποδήλωση). Οι λέξεις, δηλαδή, και οι φράσεις αποκτούν μεταφορική σημασία, χωρίς να αποκλείεται και η μικτή λειτουργία (ποιητική και αναφορική).
• Πρόκειται για μια γλώσσα που έχει συγκινησιακή λειτουργία, αφού ο συγγραφέας εκφράζει σκέψεις και συναισθήματα που δημιουργούνται μέσα του αναφορικά με το θέμα.
• Είναι πλούσια σε σχήματα λόγου και τείνει να γίνει λογοτεχνική, παρεκκλίνοντας από την καθιερωμένη γλωσσική νόρμα.
• Τα πράγματα συχνά λειτουργούν ως «σύμβολα».

 Ως προς το ύφος-τόνο:
• Το ύφος είναι:
• Στοχαστικό, φιλοσοφικό…
• Ελεύθερο…
• Ζωντανό, γλαφυρό, παραστατικό…
• Συχνά λογοτεχνίζον…
• Ο τόνος μπορεί να είναι εξομολογητικός, λόγω της κυριαρχίας του α΄ ενικού προσώπου (όταν, βέβαια, αυτό υπάρχει).


 Ως προς την απεικόνιση της πραγματικότητας:
• Η απεικόνιση της πραγματικότητας είναι πλασματική (ιδεαλισμός).


 Ως προς το χαρακτήρα των θεμάτων:
• Ο συγγραφέας έχει το περιθώριο να διαπραγματευθεί ελεύθερα όποιο θέμα επιθυμεί (και όπως επιθυμεί).
• Ενδέχεται να έχουν χαρακτήρα διδακτικό ή και αντιδιδακτικό.


Προσοχή: Ο μαθητής προσεχτικά οφείλει να ελέγχει τα παραπάνω χαρακτηριστικά και να τα εντοπίζει μέσα στο εκάστοτε κείμενο. Αυτό σημαίνει:
• Μπορεί να μην εντοπίζονται στο σύνολό τους μέσα σε κάποιο κείμενο.
• Μπορεί να χρειάζονται αναπροσαρμογή για το κάθε κείμενο.
• Μπορεί ένα δοκίμιο να κινείται σε ένα «ενδιάμεσο» χώρο. Τότε ελέγχου-με κατά βάση ποια είναι η «κυρίαρχη» πρόθεση και σκοπιά του δοκιμιογράφου και το εντάσσουμε στην αντίστοιχη κατηγορία, υπό την έννοια ότι κινείται κατά βάση στο χώρο των…π.χ. αποδεικτικών δοκιμίων, ωστόσο δεν είναι ένα καθαρά αποδεικτικό δοκίμιο, αφού κάνει χρήση και ορισμένων «στρατηγικών» των στοχαστικών δοκιμίων, όπως…(π.χ. λογοτεχνικών στρατηγικών, όπως είναι τα σχήματα λόγου και ειδικότερα οι μεταφορές…, οι εικόνες…), μέσα από τις οποίες επιδιώκει…(π.χ. να καταστήσει το λόγο του πιο ζωντανό και άμεσο…).