ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ
Βασίλης Πρασσάς
Βασίλης Πρασσάς
Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
- Παράγραφος είναι το αυτοτελές τμήμα του λόγου που αναπτύσσει σε βάθος και με πληρότητα μια ιδέα.
- Με τη χρήση της παραγράφου επιδιώκεται η επαρκής πληροφόρηση πάνω σε μια ιδέα (κατευθυντήρια ιδέα), η οποία αποτελεί μέρος του ευρύτερου προβληματισμού ενός θέματος (κύρια προς διαπραγμάτευση ιδέα).
- Η προώθηση των ιδεών ενός παραγόμενου κειμένου γίνεται με παραγράφους.
- Κάθε παράγραφος πραγματεύεται μία βασική-κατευθυντήρια ιδέα. Με την παράγραφο προωθείται η σε βάθος διερεύνηση και ανάπτυξη αυτής της ιδέας.
- Η παράγραφος αποτελεί - δομικά και λειτουργικά - μια μικρογραφία ενός παραγόμενου κειμένου:
α. Από την άποψη της δομής, διότι απαιτεί ένα σαφές και συγκροτημένο σχέδιο ανάπτυξης και κατά συνέπεια διαθέτει πρόλογο (Θεματική Πρόταση), κυρίως θέμα (Λεπτομέρειες/Σχόλια) και επίλογο (Κατακλείδα).
β. Από την άποψη της λειτουργίας, γιατί αποτελεί την αναλυτική διερεύνηση και πληροφόρηση πάνω σε ένα -επιμέρους- θέμα.
Β. ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με την ακόλουθη δομή:
α. Θεματική Πρόταση ή Περίοδος (Θ.Π.) (πρόλογος της παραγράφου).
β. Λεπτομέρειες/Σχόλια (ανάπτυξη της παραγράφου).
γ. Κατακλείδα πρόταση (επίλογος της παραγράφου).
1. Θεματική Πρόταση ή Περίοδος
Είναι η πρόταση που εκφράζει-αποδίδει τη βασική-κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου, πληροφορεί δηλαδή τον αναγνώστη γι’ αυτό που πρόκειται να αναπτυχθεί στην παράγραφο. Ειδικότερα, η Θ.Π.:
· πληροφορεί για το θέμα, παρουσιάζει δηλαδή τη βασική-κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου,
· φανερώνει τη σχέση της παραγράφου με τη συνολική προβληματική του θέματος,
· φανερώνει τη σχέση της παραγράφου με την ή τις προηγούμενες παραγράφους του κειμένου,
· συμπυκνώνει το νοηματικό βάρος της παραγράφου.
Η θέση της Θ.Π.: η Θ.Π. βρίσκεται συνήθως στην αρχή της παραγράφου, γιατί συνηθίζουμε την παραγωγική πορεία στην ανάπτυξή της.
Ωστόσο, όμως, μπορεί να βρίσκεται και:
· στο τέλος της παραγράφου, όταν αναπτύσσουμε επαγωγικά το συλλογισμό μας,
· στη μέση, όταν ακολουθούμε έναν συνθετικό τρόπο σκέψης, π.χ. μπορεί να λειτουργεί ως «γέφυρα» για τη ένωση των δύο μισών μιας σύγκρισης,
· ή ακόμη και να απουσιάζει, οπότε εύκολα μπορούμε να την εννοήσουμε από τα συμφραζόμενα.
Βασικά ζητούμενα (αρετές): Η Θ.Π. πρέπει:
- να είναι σαφής και ακριβής ως προς τη διατύπωση και το νόημα που εμπεριέχει,
- να είναι άμεση και εύστοχη ως προς το στόχο που υπηρετεί σε σχέση με την κύρια ιδέα που διαπραγματεύεται το κείμενο (αλληλουχία), π.χ. αν πρόκειται για αιτιολόγηση ενός φαινομένου, να αποδίδει άμεσα και εύστοχα μία αιτία αυτού,
- να συνδέεται λεκτικά-μορφικά (συνοχή) με την προηγούμενη ή τις προηγούμενες παραγράφους,
- να προετοιμάζει-παραπέμπει στον τρόπο ανάπτυξης που θα ακολουθηθεί στις Λεπτομέρειες.
2. Λεπτομέρειες/Σχόλια
Οι Λεπτομέρειες/Σχόλια αποτελούν τις επιμέρους ιδέες με τις οποίες διερευνάται και αναπτύσσεται η Θεματική Πρόταση. Πρόκειται, δηλαδή, για αναλυτικές προτάσεις, οι οποίες θα αναπτύξουν με πληρότητα και θα πληροφορήσουν με επάρκεια τον αναγνώστη, σχετικά με τη Θ.Π. και το λόγο ύπαρξης της παραγράφου, δηλαδή με τη σχέση της με τον ευρύτερο προς διαπραγμάτευση θέμα
Οι προτάσεις αυτές διακρίνονται σε:
α) Βασικές προτάσεις (κύρια νοήματα, βαρύνουσες πληροφορίες). Είναι οι προτάσεις οι οποίες υποστηρίζουν άμεσα την κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου και την καθιστούν πιο κατανοητή (την αναπτύσσουν παρουσιάζοντας τις εκφάνσεις της, την αποδεικνύουν και την ολοκληρώνουν)
β) Βοηθητικές προτάσεις (δευτερεύοντα, συμπληρωματικά νοήματα και μη βαρύνουσες πληροφορίες). Είναι οι προτάσεις -κατά βάση δευτερεύουσες προτάσεις- οι οποίες:
· υποστηρίζουν άμεσα τη βασική πρόταση στην οποία ανήκουν (την αναπτύσσουν, πληροφορώντας τον αναγνώστη για κάτι νέο ή διαφορετικό για την πρόταση αυτήν ή την επεξηγούν)
· υποστηρίζουν έμμεσα την κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου, βοηθώντας τις βασικές προτάσεις στις οποίες ανήκουν να αποσαφηνίσουν, να προωθήσουν και να αναλύσουν πληρέστερα αυτήν.
Βασικά ζητούμενα (αρετές): Οι Λεπτομέρεις/Σχόλια πρέπει:
· να στηρίζουν άμεσα και εύστοχα τη Θ.Π.,
· να συνδέονται νοηματικά-λογικά μεταξύ τους (αλληλουχία νοημάτων),
· να συνδέονται λεκτικά-μορφικά μεταξύ τους (συνοχή, π.χ. με διαρθρωτικές λέξεις κ.λπ.),
· η καθεμιά ξεχωριστά και όλες μαζί να συνδέονται και να υποστηρίζουν την ανάπτυξη της κατευθυντήριας ιδέας της Θ.Π. (ενότητα),
· να ακολουθούν τον κατάλληλο τρόπο ανάπτυξής τους, έτσι όπως αυτός καθορίζεται από τη διατύπωση της Θ.Π., π.χ. με αιτιολόγηση, με σύγκριση-αντίθεση, κ.λπ.,
· να διατάσσονται-οργανώνονται με τρόπο ώστε να συγκροτούν έναν έγκυρο και ολοκληρωμένο συλλογισμό ανάπτυξης και απόδειξης της κατευθυντήριας ιδέας (να την επεξηγούν, να την ξεδιπλώνουν, να την αποδεικνύουν με επιχειρήματα, να την στηρίζουν με τεκμήρια και να οδηγούν στο απαιτούμενο λογικό συμπέρασμα).
3. Κατακλείδα
Είναι η πρόταση η οποία επισφραγίζει την παράγραφο, συνοψίζοντας τα όσα έχουν λεχθεί σχετικά με την κατευθυντήρια ιδέα της παραγράφου και δίνοντας στην παράγραφο μια ολοκληρωμένη μορφή. Ειδικότερα, η Κατακλείδα μπορεί:
- να συνοψίζει τον προβληματισμό της παραγράφου, όταν αυτός είναι σύνθετος και μεγάλος σε έκταση, οπότε αποτελεί το συμπέρασμα από την αναλυτική διερεύνηση, αυτό που πρέπει να μείνει στον αναγνώστη για να παρακολουθήσει τη συνέχεια της διερεύνησης,
- να είναι μια προέκταση του αρχικού νοήματος, όπως αυτό καταγράφεται με τη Θεματική Πρόταση, οπότε το περιεχόμενό της σ’ αυτήν την περίπτωση προέρχεται από τη Θεματική Πρόταση και αποτελεί μια διεύρυνση- επέκτασή της.
Η πρόταση Κατακλείδα ενδέχεται να απουσιάζει, όταν, καθώς ολοκληρώνεται η ανάπτυξη των Λεπτομερειών, επιτυγχάνεται η πλήρης και ολοκληρωμένη κατανόηση της παραγράφου, οπότε η σύνοψη καθίσταται περιττή.
Β. ΑΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
1. ΣΑΦΗΣ ΣΚΟΠΟΣ: Η παράγραφος θα πρέπει να είναι ξεκάθαρη στο σκοπό της και ελέγξιμη ως προς την εκπλήρωση αυτού του σκοπού. Ο σκοπός της π. καταγράφεται από τη θ.π. και δηλώνει άμεσα αυτό που θα απασχολήσει την παράγραφο και έμμεσα τη σχέση της παραγράφου με την κυρίαρχη έννοια ή προβληματική. Ασαφείς και συγκεχυμένες παράγραφοι δημιουργούνται, όταν ο συγγραφέας της παραγράφου δεν έχει ξεκαθαρίζει στο μυαλό του αυτό το οποίο θέλει να αναπτύξει.
2. ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ: Κάθε παράγραφος θα πρέπει να πληροφορεί επαρκώς τον αναγνώστη για τη βασική ιδέα που πραγματεύεται. Η πληρότητα έχει να κάνει με την επαρκή ανάπτυξη της θεματικής πρότασης, με την ικανοποιητική διείσδυση στην προβληματική που αυτή εισάγει. Η πληρότητα μιας παραγράφου αφορά στη συγκέντρωση αξιόλογου υλικού, έτσι ώστε να μην υπάρχουν ελλείψεις και απορίες στον αναγνώστη. Παράγραφοι εξειδικευμένες απαιτούν λεπτές και διεισδυτικές κρίσεις, ενώ παράγραφοι γενικού χαρακτήρα απαιτούν ισορροπημένη διάταξη γενικών κρίσεων, ώστε να παρέχουν σφαιρική και ολοκληρωμένη πληροφόρηση. Ακόμη, η πληρότητα της π. έχει να κάνει με την επάρκεια των επιχειρημάτων ή των τεκμηρίων, με τα οποία στηρίζεται και αιτιολογείται η Θ.Π. Η πληρότητα της παραγράφου λοιπόν κρίνεται από τη σφαιρική πληροφόρηση, από τη διεισδυτική ανάλυση και από την τεκμηρίωση της θεματικής περιόδου.
3. ΕΝΟΤΗΤΑ: πρόκειται για την ύπαρξη λογικής συνάφειας ανάμεσα στις λεπτομέρειες και τη θεματική πρόταση. Οι λεπτομέρειες θα πρέπει να σχετίζονται με τη Θ.Π., να απορρέουν από αυτή ή να οδηγούν σ’ αυτή. Η ιδιοτυπία του ανθρώπινου συνειρμού είναι ότι οδηγεί σε διαδρομές ή ιδέες, άσχετες πολλές φορές με την αφετηρία απ’ όπου ξεκίνησαν. Η θεματική περίοδος είναι που καθοδηγεί την εκτύλιξη αυτών των ιδεών και αποτελεί θεματικό κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφονται, γι’ αυτό και πρέπει κατά τη συγγραφή μιας παραγράφου να ελέγχεται συχνά η λογική σχέση των λεπτομερειών με τη Θ.Π. Για την επίτευξη της ενότητας θα πρέπει η παράγραφος να αντιμετωπίζεται ως ένα ενιαίο σύνολο, το περιεχόμενο του οποίου έχει εκ των προτέρων ελεγχθεί.
4. ΣΥΝΟΧΗ: Το να μην υπάρχουν λογικά χάσματα ή άλματα κατά τη μετάβαση από τη μία ιδέα στην άλλη. Η μία ιδέα (βασική λεπτομέρεια) “χτίζεται” πάνω ή δίπλα στην άλλη, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό ένα αρραγές “όλο”. Η συνοχή των επιμέρους ιδεών επιτυγχάνεται μέσα από τη χρήση συγκεκριμένων λέξεων ή εκφράσεων (π.χ. επιπλέον, επίσης, αντίθετα, ωστόσο, επομένως κ.λπ.). Οι διαρθρωτικές αυτές λέξεις εκφράζουν προεκτάσεις των νοημάτων, επεξηγήσεις, διασαφήσεις, αιτιολογήσεις, προσθήκες, αντιθέσεις και αποτελούν αναγκαία, αλλά όχι επαρκή συνθήκη για την αλληλουχία (βλ. ‘‘Τρόποι επίτευξης της συνοχής μέσα στα πλαίσια μιας έκθεσης ή μιας παραγράφου).
5. ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ: Είναι η σύνδεση των ιδεών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η μία να απορρέει από την άλλη ή να οδηγεί στην άλλη. Οι βασικές λεπτομέρειες συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις αιτίου – αποτελέσματος, προηγουμένου - επομένου και κατατάσσονται με μία λογική σειρά. Αποτελεί το λογικό επακόλουθο της συνοχής
ΣΧΟΛΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΙΣ ΑΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
1. Αν ο σαφής σκοπός αφορά τη θεματική πρόταση, οι υπόλοιπες αρετές αφορούν την ανάπτυξη της παραγράφου και τον τρόπο δόμησης των λεπτομερειών. Γενικότερα, οι λεπτομέρειες – επιχειρήματα πρέπει να σχετίζονται λογικά, τόσο μεταξύ τους όσο και προς τη θεματική πρόταση, η οποία αποτελεί τον ενοποιητικό παράγοντα για τη δική τους παρουσία. Ανάλογα με τον τρόπο ανάπτυξης της παραγράφου (παραδείγματα, αιτιολόγηση, αίτιο-αποτέλεσμα κ.λπ.) οι λεπτομέρειες αναφέρονται στη Θ.Π, είτε στο μεταξύ τους συνδυασμό είτε η καθεμία ξεχωριστά.
2. Μέρος της πληρότητας αποτελεί και η στήριξη - τεκμηρίωση της θεματικής πρότασης, με το σύνολο των λεπτομερειών. Σε κάθε περίπτωση, ο ισχυρισμός που διατυπώνεται στη Θ.Π. θα πρέπει να στηρίζεται με αποδεικτικές προτάσεις - επιχειρήματα, με αιτιολογήσεις, με τεκμήρια και πληροφορίες που θα πείθουν τον αναγνώστη για την ορθότητα των λεγομένων.
Δ. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
1. Πριν γράψουμε μια παράγραφο
α. ξεκαθαρίζουμε το θέμα που θα την απασχολήσει και
β. σκεφτόμαστε εκ των προτέρων την ανάπτυξή της, συγκεντρώνοντας για το λόγο αυτό ένα σύνολο επιχειρημάτων ή προτάσεων που θα την αναπτύξουν.
Αντιλαμβανόμαστε δηλαδή την παράγραφο ως ένα ενιαίο σύνολο, συγκεντρώνουμε το υλικό της και καθορίζουμε την πορεία ανάπτυξής της. Στην διαδικασία της ανάπτυξης δεν υπάρχει αυτοσχεδιασμός, αλλά προ-σχεδιασμός. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να έχει εξευρεθεί προηγουμένως ένα ικανοποιητικό σύνολο λεπτομερειών και να έχει υπάρξει μέριμνα για την διάρθρωση - δομή του.
2. Το σύνολο των προτάσεων για την ανάπτυξη μιας παραγράφου, μπορεί να εξευρεθεί είτε με την επεξεργασία των βασικών όρων της θεματικής πρότασης (ρήμα, κατηγόρημα, υποκείμενο, αντικείμενο κλπ.), είτε με την ανάλυση των σχέσεων που δημιουργούν οι όροι αυτοί.
3. Για τη συγκέντρωση του υλικού της παραγράφου, μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα ερωτήματα ‘‘δικαστικής διαλεύκανσης’’: τι, πού, πότε, ποιος, γιατί (για ποιες αιτίες, ποιους σκοπούς), πώς (με τι τρόπους, τι μέσα). Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά και κυρίως στα ερωτήματα:
α. Γιατί διατυπώνω έναν τέτοιο ισχυρισμό στη Θ.Π, τι με κάνει να έχω μια τέτοια άποψη ή διαπίστωση;
β. Πώς γίνεται, με ποιους τρόπους ή μέσα πραγματοποιείται αυτό που ισχυρίζομαι στη θ.π;
4. Κάθε θεματική πρόταση συνιστά έναν ισχυρισμό του γράφοντος, ισχυρισμό ο οποίος θα πρέπει να στηριχτεί. “Στήριξη” του ισχυρισμού αυτού σημαίνει άλλοτε πληροφόρηση, άλλοτε επεξήγηση και άλλοτε αιτιολόγηση ή απόδειξή του. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να εξηγείται γιατί ο ισχυρισμός αυτός υπάρχει ως τέτοιος, γιατί είναι αυτός και όχι κάποιος άλλος, γιατί είναι έτσι και όχι αλλιώς.
Γ. ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΡΑΦΩΝ
Κάθε παράγραφος συνδέεται λογικά με την προηγούμενη και με την επόμενη. Υπάρχει μια λογική ακολουθία ανάμεσα στις παραγράφους, ακολουθία που παράγεται μέσα από σχέσεις αιτίου - αιτιατού, συμπλήρωσης, αντίθεσης, αναλογίας, ομοιότητας κλπ. Η λογική αυτή ακολουθία διασφαλίζεται εποπτικά με το σχεδιάγραμμα, στο οποίο οι ιδέες υπάρχουν με γενική μορφή. Παρουσιάζεται έτσι μια διαπλοκή τόσο στη σχέση της μιας παραγράφου με την άλλη, όσο και στη σχέση της κάθε παραγράφου με την κυρίαρχη έννοια ή προβληματική.
Η σύνδεση των παραγράφων εξυπηρετείται τυπικά με συνδέσμους ή εκφραστικούς τρόπους, σύμφωνα με τις ακόλουθες λογικές σχέσεις:
1. Με επανάληψη λέξεων
2. Με αναφορά σε προηγούμενο νόημα
3. Με χρήση αντωνυμιών
4. Με χρήση διαρθρωτικών λέξεων ή εκφράσεων και των νοηματικών σχέσεων που αυτές εκφράζουν.
Συγκεκριμένα:
α. Προσθήκη: ακόμη, επίσης, επιπλέον, επιπρόσθετα, πέρα από αυτά
β. Αντίθεση: ωστόσο, όμως αντίθετα, αλλά, παρ’ όλα αυτά, από την άλλη πλευρά, μολονότι
γ. Αιτιολόγηση: διότι, επειδή, εξαιτίας, ο λόγος/παράγοντας/αιτία που…
δ. Αποτέλεσμα: κατά συνέπεια, αποτέλεσμα, απόρροια, απότοκο, επίπτωση, για το λόγο αυτό…
ε. Συμπέρασμα: έτσι, λοιπόν, συμπερασματικά, συγκεφαλαιώ-νοντας, άρα…
ζ. Διασάφηση – επεξήγηση: δηλαδή, με άλλα λόγια, συγκεκριμένα, ειδικότερα, αυτό σημαίνει…, λόγου χάρη, για παράδειγμα
η. Χρονική σχέση: κατ’ αρχάς, αρχικά, πρώτα, έπειτα, ύστερα, τέλος, πριν…
θ. Έμφαση: αξίζει να σημειωθεί/να τονιστεί, να επισημανθεί, το κυριότερο, το σημαντικότερο, είναι αναγκαίο, ιδιαίτερα…
