ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ-ΒΑΘΜΟΙ ΕΠΙΘΕΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ

Β1. Οι βαθμοί των επιθέτων και των επιρρημάτων

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας

Ο μαθητής για να κατανοήσει τις παρακάτω δραστηριότητες και να απαντήσει πρέπει να γνωρίζει ότι:

1.      Βαθμοί ενός επιθέτου είναι οι διάφορες μορφές που λαμβάνει ένα επίθετο, προκειμένου να δηλώσει διάφορα είδη και διάφορους βαθμούς σύγκρισης.

2.      Οι βαθμοί των επιθέτων είναι τρεις: θετικός, συγκριτικός, υπερθετικός. Από αυτούς ο συγκριτικός και ο υπερθετικός ονομάζονται παραθετικά του επιθέτου και σχηματίζονται μονολεκτικά (με μία λέξη) ή περιφραστικά (με δύο ή περισσότερες λέξεις).

α) Ο θετικός βαθμός του επιθέτου: είναι η απλή μορφή του επιθέτου, όπως το γνωρίζουμε, που δεν προσδιορίζεται δηλαδή από το συγκριτικό ή υπερθετικό βαθμό και φανερώνει απλώς ότι ένα ουσιαστικό (ή οποιαδήποτε άλλη λέξη) έχει κάποιο γνώρισμα, κάποια ιδιότητα (Ο Γιάννης είναι ταχύς αθλητής).

β) Ο συγκριτικός βαθμός του επιθέτου: είναι η μορφή που λαμβάνει το επίθετο όταν συγκρίνουμε δύο «μεγέθη», το ένα εκ των οποίων έχει κάποιο γνώρισμα σε μεγαλύτερο βαθμό από το άλλο (Ο Γιάννης είναι ταχύτερος αθλητής από τον Κώστα). Η λέξη που χαρακτηρίζει το επίθετο λέγεται α΄ όρος σύγκρισης (Ο Γιάννης) και η λέξη η οποία χρησιμοποιείται ως βάση για τη σύγκριση λέγεται β΄ όρος σύγκρισης (Κώστα).

Σημείωση: Η σύγκριση μπορεί να λάβει τις εξής μορφές: ¨       Σύγκριση υπεροχής: ο α΄ όρος σύγκρισης υπερέχει ποσοτικά τού β΄ όρου (Ο Γιάννης είναι ταχύτερος αθλητής από τον Κώστα). ¨       Σύγκριση υστέρησης:  ο α΄ όρος σύγκρισης υστερεί ποσοτικά τού β΄ όρου (Ο Γιάννης είναι λιγότερο ταχύς αθλητής από τον Κώστα). ¨       Σύγκριση ισότητας: οι δύο όροι σύγκρισης είναι ίσοι (Ο Γιάννης είναι εξίσου/το ίδιο ταχύς αθλητής με τον Κώστα).

γ) Ο υπερθετικός βαθμός του επιθέτου λαμβάνει δύο μορφές:

              i.      Σχετικός υπερθετικός βαθμός (ή σχετικό υπερθετικό): είναι η μορφή που λαμβάνει το επίθετο όταν θέλει να φανερώσει πως ένα ουσιαστικό (ή οποιαδήποτε άλλη λέξη) έχει κάποιο γνώρισμα στον πιο μεγάλο βαθμό από όλα τα όμοιά του. Ο υπερθετικός βαθμός σχηματίζεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που σχηματίζεται ο συγκριτικός βαθμός με την προσθήκη του οριστικού άρθρου μπροστά του (Ο Γιάννης είναι ο ταχύτερος ή ο πιο ταχύς αθλητής μέσα στην ομάδα),

            ii.      Απόλυτος υπερθετικός βαθμός (ή απόλυτο υπερθετικό): είναι η μορφή που λαμβάνει το επίθετο όταν θέλει να φανερώσει πως ένα ουσιαστικό (ή οποιαδήποτε άλλη λέξη) έχει κάποιο γνώρισμα στον απόλυτο βαθμό, χωρίς να γίνεται σύγκριση με άλλα ουσιαστικά. Σχηματίζεται:

-       είτε μονολεκτικά (με την κατάληξη συνήθως –τατος, -η, -ο)

-       είτε περιφραστικά (πολύ ή πάρα πολύ + θετικός βαθμός), π.χ. «Ο Γιάννης είναι ταχύτατος αθλητής / Ο Γιάννης είναι πολύ ή πάρα πολύ ταχύς αθλητής».

Το απόλυτο υπερθετικό μπορεί να σχηματιστεί και με σύνθετες ή παράγωγες λέξεις, όπου το α΄ συνθετικό δηλώνει μια ιδιότητα στον απόλυτο βαθμό (θεοσκότεινος / ολομόναχος / κατακόκκινος / πανέξυπνος / υπεραισιόδοξος / τρισευτυχισμένος / πεντανόστιμο κ.λπ.).

Σημείωση: Όπως και ο συγκριτικός έτσι και ο υπερθετικός βαθμός μπορεί να λάβει τις εξής μορφές: ¨       απόλυτος υπερθετικός υπεροχής: π.χ. «Ο Γιάννης είναι ταχύτατος (ή πάρα πολύ ή πολύ ταχύς) αθλητής», ¨       απόλυτος υπερθετικός υστέρησης: π.χ. «Ο Γιάννης είναι  βραδύτατος (ή πάρα πολύ ή πολύ βραδύς) αθλητής», ¨       σχετικός υπερθετικός υπεροχής: π.χ. «Ο Γιάννης είναι ο ταχύτερος / ο πιο ταχύς αθλητής μέσα στην ομάδα (ή που έχω γνωρίσει)» και ¨      σχετικός υπερθετικός υστέρησης: π.χ. «Ο Γιάννης είναι ο λιγότερο ταχύς αθλητής από όλους».

3.      Σχηματισμός των παραθετικών. Τα παραθετικά σχηματίζονται με τον ακόλουθο τρόπο:

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ (μονολεκτικών και περιφραστικών)
Θετικός βαθμός	Συγκριτικός βαθμός	Υπερθετικός βαθμός
-ος (πλούσιος)	-ότερος (πλουσιότερος) ή πιο πλούσιος	1) -ότατος (πλουσιότατος) ή πολύ / πάρα πολύ πλούσιος (απόλυτο υπερθετικό) 2) ο + -ότερος (ο πλουσιότερος) ή ο πιο πλούσιος (σχετικό υπερθετικό)
-ύς (ταχύς)	­-ύτερος (ταχύτερος) ή πιο ταχύς	1) -ύτατος (ταχύτατος) ή πολύ / πάρα πολύ ταχύς (απόλυτο υπερθετικό) 2) ο + -ύτερος (ο ταχύτερος) ή ο πιο ταχύς (σχετικό υπερθετικό)
-ής (επιμελής)	-έστερος (επιμελέστερος) ή πιο επιμελής	1) -έστατος (επιμελέστατος) ή πολύ / πάρα πολύ επιμελής (απόλυτο υπερθετικό) 2) ο + -έστερος (ο επιμελέστερος) ή ο πιο επιμελής (σχετικό υπερθετικό)

Κάποια επίθετα σχηματίζουν με διαφορετικό τρόπο τα παραθετικά τους και γι΄ αυτό ονομάζονται ανώμαλα παραθετικά.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΝΩΜΑΛΩΝ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ (Μονολεκτικοί τύποι)
Θετικός βαθμός	Συγκριτικός βαθμός	Υπερθετικός βαθμός
απλός,-η,-ο	απλούστερος,-η,-ο	απλούστατος,-η,-ο
καλός,-η,-ο	καλύτερος,-η,-ο	κάλλιστος,-η,-ο ή άριστος,-η,-ο
κακός,-η,-ο	χειρότερος,-η,-ο	κάκιστος,-η,-ο ή χείριστος,-η,-ο
κοντός,-η,-ο	κοντότερος,-η,-ο κοντύτερος,-η,-ο	κοντότατος,-η,-ο κοντύτατος,-η,-ο
λίγος,-η,-ο	λιγότερος,-η,-ο	ελάχιστος,-η,-ο
μεγάλος,-η,-ο	μεγαλύτερος,-η,-ο	μέγιστος,-η,-ο
μικρός,-η,-ο	μικρότερος,-η,-ο	ελάχιστος,-η,-ο
πολύς , πολλή , πολύ	περισσότερος,-η,-ο	δεν έχει
ταχύς,-εία,-ύ	ταχύτερος,-η,-ο	ταχύτατος,-η,-ο αλλά και τάχιστος,-η,-ο

Κάποια παραθετικά είναι ελλειπτικά: ή δεν έχουν θετικό βαθμό, διότι σχηματίστηκαν από επιρρήματα ή αρχαίες προθέσεις (κατώτερος – κατώτατος / ανώτερος – ανώτατος / υπέρτερος – υπέρτατος), ή δεν έχουν υπερθετικό βαθμό  (προτιμότερος / προγενέστερος / μεταγενέστερος κ.λπ.).

4.      Δε σχηματίζουν παραθετικά τα επίθετα τα οποία δεν παρουσιάζουν διαβαθμίσεις της έννοιας τους. Τέτοια επίθετα είναι όσα δηλώνουν:

-        ύλη (πήλινος, γυάλινος, μάλλινος, ξύλινος, ασημένιος κ.λπ.)

-        καταγωγή ή συγγένεια (κρητικός, ζακυνθινός, προγονικός, αδελφικός, πατρικός κ.λπ.)

-        τόπο (βουνίσιος, καμπίσιος, στεριανός, θαλασσινός κ.λπ.)

-        χρόνο (αυριανός, χθεσινός, καθημερινός, τωρινός, σημερινός, χειμωνιάτικος, καλοκαιρινός κ.λπ.)

-        κατάσταση που δεν αλλάζει (πρωτότοκος, δευτερότοκος κ.λπ.)

Αλλά και κάποια παράγωγα με πρόθημα το στερητικό α- ή ξε- , π.χ. «άγνωστος / ξεκάρφωτος» ή με κάποια παραγωγικά επιθήματα (-άρης / -ούρης, π.χ. «ζηλιάρης / λιγούρης).

5.      Παραθετικά επιρρημάτων: τρεις βαθμούς και άρα παραθετικά έχουν και τα επιρρήματα. Ως προς το σχηματισμό τους ακολουθούν τους εξής κανόνες:

α) Όταν τα επιρρήματα προέρχονται από επίθετα, τότε σχηματίζουν τους τρεις βαθμούς μονολεκτικά και περιφραστικά ως εξής:

i.        Αν προέρχονται από επίθετα σε -ος, -η/-α, -ο (ωραίος, -α, -ο) και σε -ύς, -ιά, -ύ (βαθύς, -ιά, -ύ), τότε στο θέμα των βαθμών των επιθέτων προσθέτουμε την κατάληξη –α ή –ιά (ωραία – ωραιότερα ή πιο ωραία – ωραιότατα ή πολύ ωραία / βαθιά – βαθύτερα ή πιο βαθιά – βαθύτατα ή πολύ βαθιά / καλά – καλύτερα ή πιο καλά – άριστα ή πολύ καλά). Εξαίρεση αποτελούν τα επιρρήματα που προέρχονται από τα επίθετα πολύς και λίγος (πολύ – περισσότερο ή πιότερο – πάρα πολύ / λίγο- λιγότερο – πολύ λίγο ή ελάχιστα).  

ii.      Αν προέρχονται από επίθετα σε -ής, -ής, -ές (επιεικής, -ής, -ές), τότε ο θετικός βαθμός σχηματίζεται με την προσθήκη στο θέμα του θετικού βαθμού του επιθέτου της κατάληξης –ώς και ο συγκριτικός και υπερθετικός με την προσθήκη στο θέμα των αντίστοιχων βαθμών του επιθέτου τής κατάληξης –ά  (επιεικώς – επιεικέστερα ή πιο επιεικώς – επιεικέστατα ή πολύ επιεικώς).

β) Όταν προέρχονται από άλλες λέξεις ακολουθούν διαφορετικούς τύπους σχηματισμού των παραθετικών τους. Για παράδειγμα:

·         Τα τοπικά επιρρήματα σχηματίζουν μόνο περιφραστικά παραθετικά (κάτω – πιο κάτω – πολύ κάτω / έξω – πιο έξω – πολύ έξω / πίσω – πιο πίσω – πολύ πίσω / πάνω – πιο πάνω – πολύ πάνω κ.λπ. ).

·         Κάποια επιρρήματα δεν έχουν υπερθετικό βαθμό (ιδίως – ιδιαίτερα / μπροστά – μπροστύτερα / νωρίς – νωρίτερα / πρώτα – πρωτύτερα / ύστερα – υστερότερα), ενώ το επίρρημα γρήγορα έχει υπερθετικό το γρηγορότερο (γρήγορα – γρηγορότερα – το γρηγορότερο). Επίσης, το συγκριτικό επίρρημα αρχύτερα δεν έχει ούτε θετικό ούτε υπερθετικό βαθμό κ.λπ..  

6.      Παραθετικά μετοχών: όσες μετοχές σχηματίζουν παραθετικά, τα σχηματίζουν μόνο περιφραστικά (αγαπημένος – πιο αγαπημένος – πολύ αγαπημένος ή ο πιο αγαπημένος).