ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ

Δ. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας:

Ο μαθητής για να κατανοήσει τις ερωτήσεις αυτές και να απαντήσει θα πρέπει να γνωρίζει ότι:

1)    Τα ονόματα και τα ρήματα διακρίνονται σε απλά, όταν σχηματίζονται από το θέμα και την κατάληξη (π.χ. ντομάτα), και σε μη απλά, όταν είναι προϊόντα παραγωγής (π.χ. ντοματ-ιά) ή σύνθεσης (αγγουροντομάτα).

2)    Παραγωγή είναι η διαδικασία κατά την οποία από μια λέξη σχηματίζουμε με την προσθήκη κάποιων στοιχείων κάποιες άλλες λέξεις (παράγωγες λέξεις). Π.χ. από τη λέξη «παιδί» τη λέξη «παιδάκι».

3)    Ο συνηθέστερος τρόπος με τον οποίο παράγονται λέξεις είναι ο εξής: προσθέτουμε στο θέμα της λέξης κάποια παραγωγικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά ονομάζονται προσφύματα και η διαδικασία προσφυματική παραγωγή. Τα στοιχεία αυτά προστίθενται είτε αριστερά, δηλαδή πριν, από το θέμα και ονομάζονται προθήματα [π.χ. προσθέτουμε μια πρόθεση ή το στερητικό α πριν τη λέξη (φεύγω→διαφεύγω, κακός→άκακος)] είτε δεξιά, δηλαδή μετά το θέμα και ονομάζονται επιθήματα [π.χ. στο θέμα της λέξης προσθέτουμε μια νέα διαφορετική κατάληξη, που λέγεται παραγωγική κατάληξη (πατέρας→πατερούλης)].

4)    Τα πιο συνηθισμένα προθήματα είναι: οι προθέσεις (κατά, μετά, παρά, αντί, από), το στερητικό α-, τα λόγια αχώριστα μόρια (ξε-, ημι-, αρχι-, δυσ-, ομο-, ευ-, παν-, αει-, διχο, τηλε-).

Σημείωση: επίσης ως προθήματα χρησιμοποιούνται και πολλές προθέσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, όπως αμφί, ανά, διά, εις, εκ, και εξ,, εν (εμ-, εγ-, ελ-, ερ-), επί (επ-, εφ-), περί, υπό (υπ-, υφ-) προ, υπέρ, συν (συγ-, συλ-, συμ-, συρ-, συσ-, συ-, συνε-), οι οποίες σύμφωνα με τη Νεοελληνική Γραμματική του Μ. Τριανταφυλλίδη εντάσσονται στα λόγια αχώριστα μόρια.

5)    Τα πιο συνηθισμένα επιθήματα ή παραγωγικές καταλήξεις είναι οι καταλήξεις των υποκοριστικών (μανούλα, παιδάκι, Γιωργάκης), των μεγεθυντικών (παίδαρος, κεφάλας), αλλά και οι καταλήξεις –ένιος (ασημένιος), -ικός (αρχικός), -ιμός (φαγώσιμος), -τέος (μετεξεταστέος), -ούχος (αδειούχος), -τός (γραπτός), -ωπός (κοκκινωπός), -ότητα (οικειότητα), -της (αθλητής), -τήρας (αλτήρας), -άρχης (γυμνασιάρχης) κ.λπ.

6)    Σε μια λέξη συχνά συναντάμε περισσότερα από ένα επιθήματα ή προθήματα ή και τα δύο (π.χ. συν-εργατ-ικ-ότητα)

7)    Σύνθεση έχουμε όταν μια λέξη σχηματίζεται από την ένωση των θεμάτων δύο ή περισσότερων λέξεων (π.χ. αγγουροντομάτα). Η πρώτη λέξη ονομάζεται πρώτο συνθετικό (αγγούρι) και η δεύτερη δεύτερο συνθετικό (ντομάτα).

8)    Το πρώτο συνθετικό μπορεί να είναι: κάποιο επίρρημα (καλώς + σκέφτομαι: καλοσκέφτομαι), επίθετο (γλυκός + ανάλατος: γλυκανάλατος), αριθμητικό (πρώτος + πορεία: πρωτοπόρος), ρήμα (ανοίγω + κλείνω: ανοιγοκλείνω) ή ουσιαστικό (μαχαίρι + πιρούνια: μαχαιροπίρουνα).