ΣΥΝΘΕΤΑ-ΤΑ ΕΙΔΗ

Γ.  ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ

Γ1. Τα είδη των συνθέτων 

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας

Ο μαθητής πρέπει να γνωρίζει ότι:

1)      Σύνθεση έχουμε όταν μια λέξη σχηματίζεται από την ένωση των θεμάτων δύο ή περισσότερων λέξεων (π.χ. αγγουροντομάτα). Η πρώτη λέξη ονομάζεται πρώτο συνθετικό (αγγούρι) και η δεύτερη δεύτερο συνθετικό (ντομάτα).

2)      Το πρώτο συνθετικό μπορεί να είναι: κάποιο επίρρημα (καλώς + σκέφτομαι: καλοσκέφτομαι), επίθετο (γλυκός + ανάλατος: γλυκανάλατος), αριθμητικό (πρώτος + πορεία: πρωτοπόρος), ρήμα (ανοίγω + κλείνω: ανοιγοκλείνω) ή ουσιαστικό (μαχαίρι + πιρούνια: μαχαιροπίρουνα).

Σημείωση: με βάση τις νέες αντιλήψεις περί Γραμματικής (Κλαίρης και Μπαμπινιώτης, 2005) οι λέξεις που σχηματίζονται με πρώτο συνθετικό μερικές προθέσεις, οι οποίες παράλληλα με την αυτόνομη προθετική τους ονοματική λειτουργία μέσα στο λόγο έχουν αναπτύξει και μια προθηματική λειτουργία, καθώς και τα λεξικά προθήματα (λεξικά μορφήματα χωρίς αυτόνομη παρουσία στο λόγο, όπως είναι τα αχώριστα μόρια), δε θεωρούνται σύνθετες λέξεις, αλλά παράγωγες (βλ. Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας της ενότητας 1).

3)      Τα σύνθετα χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με τη σχέση του πρώτου με το δεύτερο συνθετικό. Ειδικότερα, διακρίνονται σε (είδη συνθέτων):

α) παρατακτικά: τα δύο συνθετικά παρατάσσονται το ένα δίπλα στο άλλο.

Τα συνθετικά αυτά μπορεί να είναι:

Ö        Ουσιαστικά: αγγούρι + ντομάτα = αγγουροντομάτα.

Ö        Επίθετα: άσπρος + μαύρος = ασπρόμαυρος.

Ö        Ρήματα: αναβαίνω + κατεβαίνω = ανεβοκατεβαίνω.

Ö        Επιρρήματα: βόρεια + ανατολικά = βορειοανατολικά.

β) προσδιοριστικά: το πρώτο συνθετικό προσδιορίζει το δεύτερο.

Τα συνθετικά αυτά μπορεί να είναι:

Ö        Ουσιαστικό + ουσιαστικό: τυρί + πίτα = τυρόπιτα.

Ö        Επίθετο + ουσιαστικό: πικρό + αμύγδαλο = πικραμύγδαλο.

Ö        Επίρρημα + ρήματα: σιγά + τραγουδώ = σιγοτραγουδώ.

Ö        Η λέξη κατά (που προέρχεται από την πρόθεση «κατά» της Αρχαίας Ελληνικής) + επίθετο: κατά + κόκκινος = κατακόκκινος.

γ) κτητικά: τα κτητικά σύνθετα μπορούν να αποδοθούν με τη φράση «εκείνος που έχει…» και συνήθως σχηματίζονται με επίθετο + ουσιαστικό: ξανθά + μαλλιά = ξανθομάλλης / ανοιχτό + μυαλό = ανοιχτόμυαλος

δ) αντικειμενικά: το πρώτο συνθετικό είναι ουσιαστικό και το δεύτερο ρήμα και το ουσιαστικό έχει θέση αντικειμένου του ρήματος, π.χ. βιβλίο + πωλώ = βιβλιοπώλης / δέντρα + φυτεύω = δεντροφύτευση / χρόνο + χρεώνω = χρονοχρέωση.