ΧΡΟΝΟΙ-ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΒΑΘΜΙΔΕΣ-ΠΟΙΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Β2. Οι χρόνοι του ρήματος

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας

Ο μαθητής για να κατανοήσει τις παρακάτω δραστηριότητες και να απαντήσει πρέπει να γνωρίζει ότι:

1)      Χρόνοι του ρήματος είναι οι μορφές που παίρνει το ρήμα για να φανερώσει πότε και πώς γίνεται κάτι. Με τους χρόνους, δηλαδή, τοποθετούμε ένα γεγονός, μια ενέργεια ή κατάσταση σε ένα σημείο του χρονικού άξονα (παρελθόν, παρόν, μέλλον).

2)      Η Νέα Ελληνική έχει οχτώ χρόνους (ενεστώτας, παρατατικός, αόριστος, υπερσυντέλικος, παρακείμενος, εξακολουθητικός μέλλοντας, συνοπτικός μέλλοντας και συντελεσμένος μέλλοντας).

3)      Οι χρόνοι του ρήματος φανερώνουν:

α) Τη χρονική βαθμίδα στην οποία γίνεται αυτό που σημαίνει το ρήμα και διακρίνονται σε:

v  παροντικούς (ενεστώτας, παρακείμενος),

v  παρελθοντικούς (παρατατικός, αόριστος, υπερσυντέλικος) και

v  μελλοντικούς (εξακολουθητικός μέλλοντας, συνοπτικός μέλλοντας, συντελεσμένος μέλοντας)

Ειδικότερα, έχουμε:

v  Τους παροντικούς χρόνους (χρησιμοποιούνται για το παρόν):

Ø  τον ενεστώτα που φανερώνει κάτι που γίνεται τώρα, εξακολουθητικά (μη συνοπτικό γεγονός), (π.χ. διαβάζω τα μαθήματά μου) και

Ø  τον παρακείμενο που φανερώνει πως κάτι έγινε στο παρελθόν και είναι πια τελειωμένο την ώρα που μιλάμε (συντελεσμένο γεγονός), οπότε αναφερόμαστε σε ένα γεγονός που έγινε μεν στο παρελθόν αλλά τα αποτελέσματά του φτάνουν ως το παρόν, (π.χ. έχω διαβάσει τα μαθήματά μου). Ο παρακείμενος είναι μια ιδιότυπη μορφή χρόνου, αφού κινείται και στο παρελθόν και στο παρόν. Συχνά μπορεί να αντικατασταθεί με τον αόριστο, άλλες πάλι φορές δίνει έμφαση στο αποτέλεσμα της ενέργειας που φθάνει ως το παρόν. Δεν μπορεί, όμως, να χρησιμοποιηθεί παρακείμενος για κάτι που έγινε πριν από λίγα λεπτά, καθώς υπονοεί πως έχει περάσει κάποιο διάστημα από τότε που έγινε το γεγονός. Γι’ αυτό και δε συνδυάζεται με επιρρηματικούς προσδιορισμούς που δηλώνουν πρόσφατο παρελθόν (π.χ. μόλις τώρα). Τέλος, ο παρακείμενος δεν τοποθετεί το γεγονός σε συγκεκριμένο χρονικό σημείο και γι’ αυτό δεν μπορεί να συνδυαστεί με εκφράσεις που δηλώνουν συγκεκριμένη χρονική στιγμή, συνδυάζεται ωστόσο με εκφράσεις που δηλώνουν χρονική περίοδο, (π.χ. είναι λάθος η πρόταση: «Έχω αρχίσει το διάβασμα το Σεπτέμβρη», αλλά είναι σωστή: «Έχω αρχίσει το διάβασμα από το Σεπτέμβρη»).

v  Τους παρελθοντικούς χρόνους (χρησιμοποιούνται για το παρελθόν):

Ø  τον παρατατικό που φανερώνει πως κάτι γινόταν στο παρελθόν εξακολουθητικά ή με επανάληψη (μη συνοπτικό γεγονός), οπότε η έμφαση δίνεται στη διάρκεια ή την επανάληψη μιας ενέργειας, (π.χ. Χτες όλη μέρα διάβαζα τα μαθήματά μου),

Ø  τον αόριστο που φανερώνει πως κάτι έγινε στο παρελθόν σε κάποια χρονική στιγμή – συνοπτικά (συνοπτικό γεγονός), οπότε η έμφαση δίνεται στο γεγονός και όχι στη διάρκειά του, (π.χ. Χτες το απόγευμα διάβασα τα μαθήματά μου), και

Ø   τον υπερσυντέλικο που φανερώνει πως κάτι ήταν τελειωμένο στο παρελθόν, πριν γίνει κάτι άλλο (συντελεσμένο γεγονός), (π.χ. Είχα διαβάσει τα μαθήματά μου πριν έρθουν οι φίλοι μου).

v  Τους μελλοντικούς χρόνους (χρησιμοποιούνται για το μέλλον):

Ø  τον εξακολουθητικό μέλλοντα που φανερώνει πως κάτι θα γίνεται στο μέλλον με αδιάκοπη συνέχεια ή επανάληψη (μη συνοπτικό γεγονός), (π.χ. Αύριο όλο το απόγευμα θα διαβάζω),

Ø  το στιγμιαίο ή συνοπτικό μέλλοντα που φανερώνει πως κάτι θα γίνει στο μέλλον κάποια συγκεκριμένη στιγμή, χωρίς συνέχεια ή επανάληψη (συνοπτικό γεγονός), (π.χ. Αύριο το απόγευμα θα διαβάσω)  και

Ø  το συντελεσμένο μέλλοντα που φανερώνει πως κάτι θα είναι τελειωμένο στο μέλλον (συντελεσμένο γεγονός), αφού πρώτα γίνει κάτι άλλο, (π.χ. Μέχρι αύριο το απόγευμα θα έχω διαβάσει).

β) Το ποιόν ενέργειας με το οποίο παρουσιάζεται αυτό που σημαίνει το ρήμα. Με βάση το ποιόν ενέργειας οι χρόνοι χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:

1^η. Χρόνοι μη συνοπτικοί, δηλαδή το γεγονός παρουσιάζεται εξακολουθητικά, με διάρκεια ή επανάληψη (ενεστώτας, παρατατικός και εξακολουθητικός μέλλοντας).

2^η. Χρόνοι συνοπτικοί, το γεγονός δηλαδή παρουσιάζεται χωρίς διάρκεια ή επανάληψη, συνοπτικά (αόριστος και συνοπτικός μέλλοντας).

3^η. Χρόνοι συντελεσμένοι, που το γεγονός δηλαδή είναι κάτι το τελειωμένο, έχει συντελεστεί-ολοκληρωθεί (παρακείμενος, υπερσυντέλικος και συντελεσμένος μέλλοντας).

γ) ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΗΝ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΧΡΟΝΟΙ	Παροντικοί	Παρελθοντικοί	Μελλοντικοί
Μη συνοπτικοί	ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ διαβάζω	ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ διάβαζα	ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ θα διαβάζω
Συνοπτικοί		ΑΟΡΙΣΤΟΣ διάβασα	ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ θα διαβάσω
Συντελεσμένοι	ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ έχω διαβάσει	ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ είχα διαβάσει	ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ θα έχω διαβάσει

δ) Σημαντικές παρατηρήσεις:

i) Τον παρατατικό και τον αόριστος μπορούμε να τους χρησιμοποιήσουμε για να αναφερθούμε στο ίδιο γεγονός. Έχουν, όμως, μια σημαντική διαφορά που σχετίζεται με το τι θέλει ο ομιλητής να τονίσει (οπτική γωνία του ομιλητή). Αν, δηλαδή, θέλει να τονίσει τη διάρκεια ή την επανάληψη μιας ενέργειας/πράξης ή γεγονότος χρησιμοποιεί τον παρατατικό, ενώ αν θέλει απλώς να δηλώσει μια ολοκληρωμένη πράξη και να τονίσει το γεγονός χρησιμοποιεί τον αόριστο. Έτσι, ο παρατατικός χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ατελές ποιόν ενέργειας (το γεγονός δηλαδή παρουσιάζεται είτε ως κάτι το συνεχές, που βρίσκεται σε εξέλιξη, είτε ως κάτι που επαναλαμβάνεται με κανονικότητα) ενώ ο αόριστος για να δηλώσει το τέλειο ποιόν ενέργειας (το γεγονός παρουσιάζεται στο σύνολό του, συνοπτικά ή με ουδέτερο τρόπο).

Π.χ.: 1^ο: «Χτες όλη μέρα διάβαζα το μάθημα της ιστορίας»: παρατατικός (ατελές ποιόν ενέργειας) που δηλώνει ότι ο μαθητής όλη την ημέρα  ήταν απασχολημένος με το διάβασμα αυτού του μαθήματος (το γεγονός παρουσιάζεται ως κάτι που επαναλαμβάνεται όλη τη μέρα).

2^ο: «Χτες όλη μέρα διάβασα το μάθημα της ιστορίας»: αόριστος (τέλειο ποιόν ενέργειας) που δηλώνει ότι ο μαθητής όλη την ημέρα  δεν κατάφερε να κάνει τίποτα άλλο εκτός από το να διαβάσει το μάθημα της ιστορίας (το γεγονός παρουσιάζεται ως σύνολο, συνοπτικά).

           

ii) Υπάρχει, όμως, περίπτωση ένας χρόνος να μη δηλώνει μόνο τη χρονική βαθμίδα στην οποία εντάσσεται γενικά, αλλά και άλλες. Για παράδειγμα:

α) Ο ενεστώτας, ανάλογα με τη χρήση του κατά την επικοινωνία και ανάλογα με τις χρονικές λέξεις, που χρησιμοποιούμε, μπορεί να δηλώνει και παρελθόν και ονομάζεται «ιστορικός ενεστώτας» [ π.χ. στην περίπτωση των αφηγήσεων για να προσδώσει ζωντάνια στην περιγραφή των γεγονότων που έγιναν στο παρελθόν (Χθες την ώρα που ερχόμουν στο σχολείο, συναντώ ξαφνικά στο δρόμο ένα παλιό μου φίλο) και στις περιγραφές αθλητικών γεγονότων-αγώνων (Ο Τσιατήνας τρέχει προς τη μπάλα, την κερδίζει, ξεφεύγει από δύο αντιπάλους του, σουτάρει…)] και μέλλον (κάτι που πρόκειται να γίνει στο άμεσο μέλλον), π.χ. «Φεύγω αύριο για διακοπές».

β) Ο αόριστος  μπορεί να χρησιμοποιηθεί, κυρίως στον προφορικό λόγο, και για το μέλλον, όταν ο ομιλητής θέλει να παρουσιάσει κάτι ως πολύ κοντινό ή εντελώς σίγουρο (π.χ. «-Έναν καφέ παρακαλώ. - Έφτασε!»). Επίσης, χρησιμοποιείται και για να εκφραστεί μια υπόθεση σε έναν υποθετικό λόγο (Αρρώστησες στο νησί; Αλίμονό σου!) και για να δηλώσει μια μεταβολή, η οποία άρχισε σε μια χρονική στιγμή στο παρελθόν, αλλά οι συνέπειες της ισχύουν στο παρόν (Βαρέθηκε και θέλει να φύγει).

γ) Ο συνοπτικός μέλλοντας μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για το παρελθόν, στην περίπτωση που αφηγούμαστε ενέργειες και επιτεύγματα κάποιου στο παρελθόν (Ο συγγραφέας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Πάτρα. Εκεί θα τελειώσει το Δημοτικό και το Γυμνάσιο …).

iii) Επίσης, κάποιοι χρόνοι, όπως ο ενεστώτας, ο αόριστος και ο μέλλοντας, μπορούν να χρησιμοποιηθούν και άχρονα, χωρίς να τοποθετούν δηλαδή το γεγονός σε μια συγκεκριμένη βαθμίδα, αλλά το παρουσιάζουν σαν επαναλαμβανόμενο, π.χ. α) «όποιος βιάζεται σκοντάφτει»: άχρονος ενεστώτας που ονομάζεται «γνωμικός» ενεστώτας, β) «Ποιος είδε το Θεό και δεν τον φοβήθηκε»: άχρονος αόριστος που ονομάζεται «γνωμικός» αόριστος.

4)      Από τους χρόνους του ρήματος άλλοι σχηματίζονται με μία μόνο λέξη και λέγονται μονολεκτικοί (ενεστώτας, παρατατικός, αόριστος) και άλλοι με δύο ή τρεις και λέγονται περιφραστικοί (παρακείμενος, υπερσυντέλικος, εξακολουθητικός, συνοπτικός και συντελεσμένος μέλλοντας). 

5)      Όλοι οι χρόνοι στην υποτακτική και προστακτική στις κύριες προτάσεις αναφέρονται στο μέλλον, δηλαδή σε ενέργειες που θα γίνουν. Κατά βάση η υποτακτική και η προστακτική δε δηλώνουν χρονική βαθμίδα, είναι «άχρονες», και αυτό διότι πρόκειται για τροπικούς τύπους, στους οποίους κυριαρχεί η δήλωση του ποιού ενέργειας (να διαβάζω – να διαβάσω, διάβαζε – διάβασε). Άρα, η τοποθέτηση των γεγονότων στο χρονικό άξονα (γραμματικός χρόνος-χρονική βαθμίδα) επιτυγχάνεται κυρίως με την οριστική.