Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός (θεωρητικές οριοθετήσεις: σημασιολογική προσέγγιση, περιεχόμενο και σκοποί)

του Βασίλη Πρασσά

(ηλεκτρονική βιβλιοθήκη του ΕΑΠ)

Η έννοια του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού (ΣΕΠ) είναι μεταγενέστερη της αντίστοιχης έννοιας του Επαγγελματικού Προσανατολισμού και σύμφωνα με τον Μ. Κασσωτάκη (2002:54) υποδηλώνει «το σύνολο των διαδικασιών που πραγματοποιούνται κατά τρόπο οργανωμένο και συστηματικό από ειδικές υπηρεσίες και εξειδικευμένους επιστήμονες και στοχεύουν στο να βοηθήσουν τα ενδιαφερόμενα άτομα να πάρουν μόνα τους, τις πιο κατάλληλες γι’ αυτά αποφάσεις όσον αφορά στη σχολική, αρχικά, και την επαγγελματική αργότερα κατεύθυνση που θα ακολουθήσουν, την είσοδό τους στην ενεργό ζωή, την προσαρμογή τους σ’ αυτήν και τις πιθανές μεταγενέστερες αλλαγές της επαγγελματικής τους δραστηριότητας».

Το περιεχόμενο και οι βασικές λειτουργίες που επιτελεί ο ΣΕΠ είναι της πληροφόρησης, της αυτογνωσίας, της άσκησης στη λήψη αποφάσεων και της μετάβασης. Η πληροφόρηση σχετίζεται με τη διαδικασία αναζήτησης, επεξεργασίας, αξιολόγησης και επιλογής του πληροφοριακού υλικού που αφορά τόσο στις ευκαιρίες για εκπαίδευση, σπουδές και κατάρτιση όσο και την εργασία, τα επαγγέλματα και την απασχόληση σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο (Δημητρόπουλος, 1991· Κάντας & Χαντζή, 1991· Κασσωτάκης, 1999). Η αυτογνωσία απεικονίζει τη «γνώση του εαυτού μας», των διάφορων δηλαδή πτυχών και εκφάνσεων της υπόστασής μας, προκειμένου να διαμορφώσουμε μια σαφή εικόνα για την προσωπικότητά μας, για τις δυνατότητες και δεξιότητές, για τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντα μας, ώστε να προχωρήσουμε στη λήψη αποφάσεων με υπευθυνότητα και αυτοπεποίθηση (Δημητρόπουλος, 1991· Κασσωτάκης, 1999· Μαλικιώση-Λοΐζου, 1999). Η λήψη αποφάσεων αποτελεί το κομβικό σημείο, δεδομένου ότι περιγράφει τη σύνθετη εκείνη αναπτυξιακή διαδικασία, βάσει της οποίας το άτομο μαθαίνει να θέτει στόχους, να συλλέγει πληροφορίες, να εξετάσει τις εναλλακτικές λύσεις, να τις αξιολογεί και να επιλέγει την προσφορότερη λύση (Δημητρόπουλος, 1991 & Κασσωτάκης, 1999). Τέλος, η μετάβαση αντικατοπτρίζει τη διαδικασία ολικής ανάπτυξης του ατόμου που θα το βοηθήσει να αποδέχεται την αβεβαιότητα της σημερινής ρευστής και πολύπλοκης πραγματικότητας και να ετοιμάζεται κατάλληλα, έτσι ώστε να μπορεί και μόνο του να αναπτύξει δεξιότητες σε μια διαδικασία αυτομόρφωσης και «δια βίου» παιδείας και να περνά με επιτυχία τα ποικίλα μεταβατικά στάδια της ζωής του (Κοσμίδου-Hardy, 1996).     

Οι λειτουργίες αυτές καθορίζουν και τους στόχους του ΣΕΠ. Γενικότερα, ο ΣΕΠ, κατά τον Κωτσίκη (1998:228), «στοχεύει στην παροχή βοήθειας προς τους μαθητές κατά τα διάφορα στάδια της ανάπτυξής τους, ώστε να συνειδητοποιήσουν τις κλίσεις τους, να αναπτύξουν τις δεξιότητές τους και να διεκδικήσουν τη συμμετοχή τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι».

Μια πιο αναλυτική εικόνα για τους στόχους του ΣΕΠ δίνει ο Κασσωτάκης (2002:56-57), σύμφωνα με τον οποίο αποστολή της Συμβουλευτικής και του Επαγγελματικού Προσανατολισμού (όρος ο οποίος, κατά την άποψή του, εμπερικλείει τον όρο ΣΕΠ) είναι:

• Να βοηθά τα άτομα να γνωρίσουν τον εαυτό τους, να συνειδητοποιήσουν τις ικανότητες και τις αδυναμίες τους και να καταλήξουν στην οριστικοποίηση ενός συστήματος αξιών, στο ξεκαθάρισμα των απαιτήσεών τους από τη ζωή, στην αποσαφήνιση των ενδιαφερόντων και των φιλοδοξιών τους, προϋποθέσεις απαραίτητες για μια ορθή επιλογή.
• Να διευκολύνει τα άτομα να γνωρίσουν όσο καλύτερα γίνεται τις ευκαιρίες που τους προσφέρονται, προκειμένου να τις λάβουν υπόψη κατά την επιλογή σπουδών ή επαγγέλματος ή αλλαγής των κατευθύνσεων που έχουν ήδη επιλέξει.
• Να βοηθήσει τα άτομα να λαμβάνουν αποφάσεις για το μέλλον τους, έχοντας πλήρη συναίσθηση των συνεπειών που αυτές μπορούν να έχουν για τον εαυτό τους και για το κοινωνικό σύνολο.
• Να παρακολουθεί την εξέλιξη της υλοποίησης των αποφάσεων των ατόμων και να τα βοηθά, μέσα από τη διαδικασία της ανατροφοδότησης, να προβαίνουν σε αναγκαίες αναθεωρήσεις και αναπροσαρμογές.
• Να συμβάλλει στη μείωση της σχολικής αποτυχίας και σχολικής διαρροής, μέσω της υποβοήθησης για επιλογή σχολικών ή ακαδημαϊκών κατευθύνσεων που ανταποκρίνονται στις ικανότητες, τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις τους.
• Να αυξήσει την ικανοποίηση από την εργασία μέσα από την άσκηση επαγγελματικής δραστηριότητας, η οποία ανταποκρίνεται στις επιθυμίες-προσδοκίες των εργαζομένων.
• Να συμβάλλει στην αξιοποίηση του εργατικού δυναμικού κάθε χώρας και στην αρμονική κατανομή του στους διάφορους τομείς της παραγωγικής δραστηριότητας, προλαμβάνοντας φαινόμενα υπερπροσφοράς ή έλλειψης εργατικού δυναμικού στους διάφορους τομείς της αγοράς εργασίας.
• Να μελετά και να ερευνά ζητήματα που σχετίζονται με την επαγγελματική ανάπτυξη του ανθρώπου, την αντίστοιχη διαπαιδαγώγησή του, την συμβουλευτική υποστήριξη και πληροφόρηση, τις εξελίξεις στο χώρο εργασίας, τα χαρακτηριστικά και τις απαιτήσεις των επαγγελματικών δραστηριοτήτων, την αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, την ικανοποίηση από την εργασία και ό,τι άλλο συνδέεται με αυτά.        

Τέλος, τους στόχους του ΣΕΠ οριοθετεί και η κεντρική-εθνική εκπαιδευτική πολιτική (ΥΠΕΠΘ, 2000 & ΟΕΔΒ, 2002), σύμφωνα με την οποία σκοπός του ΣΕΠ είναι να βοηθήσει τους μαθητές:

·         Να γνωρίσουν και να εκτιμήσουν τα χαρακτηριστικά του εαυτού τους, τις συνθήκες ζωής τους, τις δυνατότητές τους, τις προτιμήσεις τους.

·         Να γνωρίσουν τον κόσμο της εργασίας.

·         Να μάθουν πώς να αναζητούν και να αξιολογούν πληροφορίες που τους αφορούν και τους ενδιαφέρουν.

·         Να ξεκαθαρίσουν και να θέσουν ρεαλιστικούς εκπαιδευτικούς και επαγγελματικούς στόχους.

·         Να μάθουν πώς να παίρνουν ρεαλιστικές αποφάσεις σχετικά με την εκπαιδευτική και κατά συνέπεια την επαγγελματική τους πορεία.

Έτσι, ο ΣΕΠ ανάγεται σε αναγκαία συνθήκη για τη λήψη ορθών αποφάσεων από τους μαθητές, δεδομένου ότι προϋποθέτει και διασφαλίζει την επαρκή πληροφόρηση για τις ευκαιρίες και τις προοπτικές που τους προσφέρονται στο εκπαιδευτικό και επαγγελματικό τομέα, την επισήμανση της σπουδαιότητας και των επιπτώσεων που συνεπάγεται η λήψη μιας τέτοιας απόφασης, καθώς και τη διαμόρφωση της αντίληψης περί ανάγκης ευελιξίας, αναθεώρησης και προσαρμογής των αρχικών αποφάσεων, όταν αυτές ανατρέπονται ή δυσχεραίνονται από τις αλλαγές και νέες συνθήκες που διαμορφώνονται (Κασσωτάκης, 1986 & Μαστοράκη, 2000).    

Για την επίτευξη αυτών των στόχων, και κυρίως της αυτογνωσίας και της άσκησης στη λήψη αποφάσεων, εφαρμόζεται ως μεθοδολογία η συμβουλευτική παρέμβαση, και μάλιστα στην πιο ανθρωπιστική της εκδοχή, η οποία θέλει τον ενδιαφερόμενο να αναζητεί μόνος του το δρόμο στο σχολείο ή στη ζωή με συμπαραστάτες τους καθηγητές του, το Σύμβουλο Προσανατολισμού και τα υπόλοιπα άτομα, που άμεσα ή έμμεσα εμπλέκονται στη ζωή του (Κασσωτάκης, 1999). Έτσι, ο Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός, ακολουθώντας τις σύγχρονες τάσεις, εντάσσεται στο ευρύτερο πεδίο της Συμβουλευτικής (Counseling), της επιστημονικής δηλαδή βοήθειας και της οργανωμένης στήριξης που προσφέρεται στα άτομα, προκειμένου αυτά να αναπτύξουν τις ικανότητές τους και να αντιμετωπίζουν με επιτυχία τις δυσκολίες, να επικοινωνούν αποτελεσματικά με τους άλλους και να νιώθουν ολοκληρωμένα στην καθημερινή τους ζωή (ΥΠΕΠΘ, 2000, ΟΕΔΒ, 2002). Κατά τον Δημητρόπουλο (1994:199) ως συμβουλευτική ορίζεται «η διαδικασία εκείνη κατά την οποία είτε κατά τρόπο ατομικό είτε κατά τρόπο ομαδικό ένας ειδικός, που υπό ορισμένες προϋποθέσεις λέγεται Σύμβουλος, συνεξετάζει με ένα άτομο θέματα ή προβλήματα που τον απασχολούν και διευκολύνει τη λύση τους». Βασικός της σκοπός είναι να βοηθήσει το άτομο να πετύχει μια εποικοδομητική αλλαγή στην προσωπικότητά του με κατεύθυνση προς τη συγκρότηση, τη μείωση εσωτερικών συγκρούσεων και τη χρησιμοποίηση περισσότερης ενέργειας για την ουσιαστική βελτίωση της ζωής του, καθώς και να ενθαρρύνει και να στηρίζει τον νέο στην προσπάθειά του να μάθει καλύτερα τον εαυτό του και να τον αναπτύσσει δημιουργικά δια βίου (Κοσμίδου-Hardy & Γαλανουδάκη, 1996). 

Υπό την έννοια αυτή ο ΣΕΠ αποκτά ευρύτερο σημασιολογικό και αξιολογικό περιεχόμενο, ξεπερνώντας τα όρια της απλής στήριξης στη διαδικασία επιλογής επαγγέλματος και εισχωρώντας στο βάθος της ουσίας των επιλογών και αποφάσεων στη ζωή του ανθρώπου, οι οποίες αναπόδραστα συνδέονται με διεργασίες προσωπικής ανάπτυξης και ολοκλήρωσης, δεδομένου ότι η είσοδος σε ένα επάγγελμα δεν είναι αποτέλεσμα μιας στιγμιαίας απόφασης, αλλά μιας μακροχρόνιας αναπτυξιακής διαδικασίας που συμβαδίζει με την ψυχολογική εξέλιξη του (Κατσανέβας, 2004).