ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕ ΑΧΩΡΙΣΤΑ ΜΟΡΙΑ

Γ.  ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕ ΑΧΩΡΙΣΤΑ ΜΟΡΙΑ

 

Χρήσιμα στοιχεία θεωρίας

Ο μαθητής πρέπει να γνωρίζει ότι:

1)      Τα ονόματα και τα ρήματα διακρίνονται σε απλά, όταν σχηματίζονται από το θέμα και την κατάληξη (π.χ. ντομάτα), και σε μη απλά, όταν είναι προϊόντα παραγωγής (π.χ. ντοματ-ιά) ή σύνθεσης (αγγουρο-ντομάτα).

2)      Παραγωγή είναι η διαδικασία κατά την οποία από μια λέξη σχηματίζουμε, με την προσθήκη κάποιων στοιχείων, κάποιες άλλες λέξεις (παράγωγες λέξεις). Π.χ. από τη λέξη «παιδί» τη λέξη «παιδάκι».

3)      Ο συνηθέστερος τρόπος με τον οποίο παράγονται λέξεις είναι ο εξής: προσθέτουμε στο θέμα της λέξης κάποια παραγωγικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά ονομάζονται προσφύματα και η διαδικασία προσφυματική παραγωγή. Τα στοιχεία αυτά προστίθενται είτε αριστερά, δηλαδή πριν, από το θέμα και ονομάζονται προθήματα [π.χ. προσθέτουμε μια πρόθεση ή το στερητικό α πριν τη λέξη (φεύγω → διαφεύγω, κακός → άκακος)] είτε δεξιά, δηλαδή μετά το θέμα και ονομάζονται επιθήματα [π.χ. στο θέμα της λέξης προσθέτουμε μια νέα διαφορετική κατάληξη, που λέγεται παραγωγική κατάληξη (πατέρας→πατερούλης)].

4)      Τα πιο συνηθισμένα προθήματα είναι τα αχώριστα μόρια.

5)      Άρα, αχώριστα μόρια είναι οι λέξεις (παραγωγικά μορφήματα) οι οποίες δεν στέκονται μόνες τους στο λόγο και χρησιμοποιούνται μόνο για την παραγωγή άλλων λέξεων.

6)      Τα αχώριστα μόρια χωρίζονται σε λόγια και μη λόγια (ή λαϊκά).

7)      Τα λόγια αχώριστα μόρια προέρχονται α) από προθέσεις της Αρχαίας Ελληνικής ή β) από παλαιότερες λέξεις ή μέρος λέξεων της Νέας Ελληνικής.

α) Τα σημαντικότερα λόγια αχώριστα μόρια, που προέρχονται από προθέσεις της αρχαίας, με τις αντίστοιχες σημασίες τους είναι τα εξής:

¨      Δια- (δι-): δηλώνει α) διανομή (διαμοιράζω), β) χωρισμό (διαίρεση), γ) διασκορπισμό (διασπείρω), δ) διαφορά (διαφωνώ), ε) συναγωνισμό (διαγωνίζομαι), στ) εναντίωση, διαμάχη (διαπληκτίζομαι), η) επίταση και έμφαση (διαφθείρω), θ) υπεροχή (διάκριση), ι) κίνηση μέσα από τόπο ή από ένα σημείο προς άλλο (διέρχομαι), ια) χρονική διάρκεια (διαμονή), ιβ) διακοπή (διακόπτω), ιγ) έμμεσα εξαγόμενη γνώση ή συμπέρασμα (διάγνωση) και ιδ) σχέση μεταξύ πραγμάτων (διακρατικός).

¨      Επι- (επ-, εφ-): δηλώνει α) πάνω (επίγειος), β) προσθήκη (επιπρόσθετα), γ) μετά, κατόπιν (επιδόρπιο), δ) την αμέσως επόμενη βαθμίδα από αυτή που δηλώνει το β΄ μέρος (επιλοχίας), ε) το τέλος μιας διαδικασίας (επισφραγίζω), στ) σκοπό ή αιτία (επιζήμιος) και ζ) εχθρική διάθεση (επιτίθεμαι).  

¨      Εισ-: δηλώνει α) κίνηση προς τα εμπρός (εισέρχομαι) και β) αποδοχή ή ένταξη (εισακούω).

¨      Εκ- (εξ-): δηλώνει α) διεργασία που οδηγεί σε μια ενέργεια (εκδημοκρατισμός), β) αφαίρεση (εκβραχισμός), γ) έμφαση, επίταση (έκθαμβος) και δ) κατεύθυνση ή φορά προς τα κάτω (εκσφεδονίζω).

¨      Εν- (εμ-, εγ-, ελ-): δηλώνει α) ένταξη ή εισαγωγή (ενυπάρχει), β) προσθήκη, απόκτηση ή επιπλέον κατοχή ή εκδήλωση αυτού που δηλώνει το β΄ μέρος (έμπειρος), γ) υπαγωγή σε κάποια κατάσταση (έγγαμος) και δ) κάτι που χαρακτηρίζεται σε μεγάλο βαθμό (ένθερμος).

¨      Περι-: δηλώνει α) από όλες τις πλευρές, γύρω-γύρω (περικυκλώνω), β) κίνηση, είτε με περιστροφή (περιστροφή) είτε από μια αφετηρία προς το τέρμα (περιέρχομαι), γ) επίταση, έμφαση της σημασίας του β΄ μέρους (περίφημος), δ) προσοχή ή φροντίδα (περιποιούμαι) και ε) αδιαφορία ή υποτιμητική αντιμετώπιση (περιφρονώ).

¨      Συν- (συ-, συμ-, συγ-, συλ-, συρ-, συσ-): δηλώνει α) κάτι που γίνεται από κοινού ή με τη βοήθεια άλλου (συνδιδασκαλία), β) κοινό χαρακτηριστικό πραγμάτων ή προσώπων (σύγχρονος) και γ) σχέση με περισσότερα από ένα πράγματα ή πρόσωπα (συνδεση).

¨      Υπο- (υπ-, υφ-): δηλώνει α) κατηγοριοποίηση (υποσύνολο), β) ιεραρχικά κατώτερη θέση (υποδιευθυντής), γ) κάτι που βρίσκεται κάτω από κάτι άλλο ή κινείται προς τα κάτω (υπόγειος), δ) κάτι που βρίσκεται υπό την επίδραση και την εξουσία κάποιου άλλου και πρέπει να υποτάσσεται σε αυτό (υπόδουλος), ε) κάτι που γίνεται κρυφά ή λαθραία (υποκινώ), στ) κάτι που χαρακτηρίζεται από κίνηση προς τα πίσω (υποχωρώ), ζ) κάτι που γίνεται ή υπάρχει σε μικρό βαθμό ή για μικρό χρονικό διάστημα (υποαπασχολούμαι), η) ανεπάρκεια, στέρηση, ελάττωση (υπογλυκαιμία), θ) έντονο τρόπο (υπενθυμίζω), ι) στη Χημεία: τη μικρότερη αναλογία οξυγόνου ή τη χαμηλότερη οξιδωτική βαθμίδα μιας χημικής ένωσης σε σχέση με τις άλλες (υποχλωριώδες).

Σημείωση: Σύμφωνα, όμως, με τους Κλαίρη και Μπαμπινιώτη (2005) και ορισμένες προθέσεις της Νέας Ελληνικής (πέραν αυτών που χαρακτηρίζονται απαρχαιωμένες) εξελίχθηκαν παράλληλα και ως προθήματα, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούνται άλλοτε ως ελεύθερα στοιχεία με ένα όνομα, έχοντας καθαρά προθετική ονοματική λειτουργία (π.χ. από το σχολείο) και άλλοτε ως προθήματα για την παραγωγή λέξεων / ρημάτων, έχοντας καθαρά προθηματική λειτουργία (αποβάλλω). Ενδεικτικά αναφέρονται μερικές και οι αντίστοιχες σημασίες τους: -        Ανα-: δηλώνει α) κάτι που γίνεται εκ νέου ή επαναλαμβάνεται (ανανέωση), β) κάτι που χαρακτηρίζεται από ανοδική κίνηση (αναβάθμιση) και γ) κάτι που αρχίζει να εκδηλώνεται (αναθαρρεύω). -         Αντι- (αντ-, ανθ-): δηλώνει α) προβαθμίδα αξιώματος ή αναπλήρωση (αντιδήμαρχος), β) αντίθεση/εναντίωση (αντικαπνιστής), γ) αντίθετη θέση (αντιμέτωπος), δ) αμοιβαία ενέργεια, ως ανταπόδοση σεκάτι (αντικαλημερίζω), ε) ισοδύναμη αξία ή τιμή (αντάξιος), στ) ομοιότητα με κάτι άλλο (αντίγραφο), ζ) την προηγούμενη ή επόμενη μέρα (αντιπροχθές), η) αντίδραση προς επίσημες ή καθιερωμένες εκδηλώσεις (αντιδιαδήλωση) και θ)αποτροπή ή καταπολέμηση (αντιπυρετικό). -        Απο- (απ-, αφ-): δηλώνει α)απομάκρυνση (απόστρατος), β) στέρηση ή αφαίρεση (απογαλακτισμός), γ) μετά από κάτι (απόδειπνο), δ) υπόλοιπο ή κατάλοιπο ενός πράγματος (απόσταγμα), ε) επίταση, κάτι στο μέγιστο βαθμό (αποβλάκωση), στ) ολοκλήρωση (αποπεράτωση), ζ) διάλυση, ανατροπή (αποδιοργάνωση) και η) άρνηση (απάνθρωπος). -        Μετα-: δηλώνει γενικά διάδοχη κατάσταση ή μετάβαση σε κάποιο άλλο επίπεδο. Ειδικότερα, δηλώνει α) τη μετάβαση, το πέρασμα σε κάτι νέο  (μεταγραφή), β) τη χρονική ακολουθία (μεταμεσονύχτιο), γ) αλλαγή (μεταποιώ), δ) θέση μετά από κάτι άλλο (μετατάρσιο) και ε) υπέρβαση ή κριτική σε επιστήμη, μέθοδο κ.ά. (μεταμοντερνισμός). -        Παρα-: δηλώνει α) κατάσταση ή δραστηριότητα που αναπτύσσεται παράλληλα και έξω από τα νόμιμα όρια (παραπαιδεία) ή παρουσιάζει απόκλιση από το συνηθισμένο (παράνομος) ή απόκλιση από το ορθό (παράνοια), β) κοντά, δίπλα, πλησίον (παραθαλάσσιο), γ) παραβολή, σύγκριση μιας ομοιότητας ή συναγωνισμό (παρόμοιος), δ) αντικατάσταση ή υποκατάσταση (παραμάνα), ε) μεταβολή ή αλλοίωση (παραποιώ), στ) αφαίρεση, στέρηση, απομάκρυνση ή αποφυγή (παρακάμπτω), ζ) υπερβολή (παραδιαβάζω) και η) έμφαση (παραέχει). -        Υπερ-: δηλώνει α) σε μεγάλο βαθμό, περισσότερο από το συνηθισμένο, υπερβολή, υπέρβαση ορίων (υπερπαραγωγή), β) εξουδετέρωση δυσχερειών, κατανίκηση εμποδίων και αντιπάλων (υπερνικώ), γ) κάτι πέρα ή πάνω από κάτι άλλο (υπέργειος), δ) υπεροχή, επικράτηση (υπερέχω), ε) εκδήλωση υποστήριξης, παροχή βοήθειας (υπερασπίζομαι) και στ) στη Χημεία: την ύπαρξη χημικής ένωσης ηλεκτραρνητικού στοιχείου σε αναλογία μεγαλύτερη από αυτή που καθορίζει ο συνήθης αριθμός οξίδωσής του (υπεροξίδιο).

β) Τα σημαντικότερα λόγια αχώριστα μόρια που προέρχονται από παλαιότερες λέξεις ή μέρος λέξεων της Νέας Ελληνικής με τις αντίστοιχες σημασίες τους είναι τα εξής:

¨      Αμφι-: δηλώνει α) κάτι που συμβαίνει ή υπάρχει και στα δύο μέρη ή και από τις δύο πλευρές (αμφίπλευρος) και β) κάτι που βρίσκεται μεταξύ δύο αντίθετων εννοιών ή ανάμεσα σε δύο μέρη (αμφιταλάντευση).

¨      Αυτο-: δηλώνει αναφορά στο ίδιο πράγμα / στον εαυτό του (αυτοάμυνα). 

¨      Αρχι-: δηλώνει α) πρωτεία ή υπεροχή (αρχιστράτηγος), β) ότι κάτι βρίσκεται στην αρχή (αρχίγραμμα) και γ) έμφαση σε μια ιδιότητα (αρχιαπατεώνας).

¨      Γεω-: δηλώνει κάτι που αναφέρεται στη γη (γεωγραφία).

¨      Δι- (δισ-): δηλώνει α) κάτι που ισούται με τον αριθμό δύο (2) (δισύλλαβος / δισδιάστατος) και β) κάτι που είναι δύο φορές πιο μεγάλο από το μέτρο σύγκρισης (διπλάσιος / δισεκατομμυριούχος).

¨      Διχο-: δηλώνει διαίρεση σε δύο μέρη ή στη μέση (διχόνοια).

¨      Δυσ-: δηλώνει α) κάποια ιδιότητα ή κατάσταση, συνήθως κακή, που προκύπτει από τη στέρηση (ακύρωση ή έλλειψη) του β΄ μέρους της λέξης (δυστυχία) και β) δυσκολία για κάτι (δυσκινησία).

¨      Ενδο-: δηλώνει κάτι που αναφέρεται στο εσωτερικό ενός πράγματος (ενδοοικογενειακό).

¨      Ευ-: δηλώνει α) την καλή ιδιότητα αυτού που σημαίνει το β΄ μέρος της λέξης (ευυπόληπτος), β) την ευκολία ως προς τη δυνατότητα πραγματοποίησης αυτού δηλώνει το β΄ μέρος της λέξης (ευανάγνωστος) και γ) την ύπαρξη σε μεγάλου βαθμού ενός πράγματος (εύσωμος).

¨      Ευρω-: δηλώνει κάτι που αναφέρεται στην Ευρώπη (ευρωεκλογές).

¨      Ημι-: δηλώνει το μισό (μια ενδιάμεση κατάσταση) ή το μη ολοκληρωμένο (ημιπερίοδος).

¨      Παν-:  δηλώνει α) το καθολικό (πανελλήνιο) ή β) τον ύψιστο βαθμό ενός πράγματος (πανάγιος).

¨      Υδατο- και υδρο-: δηλώνουν κάτι που αναφέρεται στο νερό (υδατόπτωση / υδροδυναμική).

      

8)      Τα μη λόγια ή λαϊκά αχώριστα μόρια με τις αντίστοιχες σημασίες τους είναι τα εξής:

¨      Στερητικό α-: δηλώνει γενικά άρνηση (στέρηση ή έλλειψη). Το στερητικό α- γίνεται αν- όταν το β΄ μέρος της λέξης αρχίζει από φωνήεν, π.χ. ανάξιος / ανέτοιμος κ.λπ. (εξαίρεση αποτελούν οι λέξεις: αήττητος, αόρατος, άοπλος, αόριστος, άυπνος, άυλος, άοκνος).

¨      Στερητικό ανα-: δηλώνει αντίθεση προς κάτι (αναδουλειά).

(Σημείωση: πρέπει να διακρίνουμε τη διαφορά ανάμεσα στο στερητικό ανα- και στην αρχαία πρόθεση ανα-, η οποία δηλώνει α) κάτι που γίνεται εκ νέου ή επαναλαμβάνεται (ανανέωση), β) κάτι που χαρακτηρίζεται από ανοδική κίνηση (αναβάθμιση) και γ) κάτι που αρχίζει να εκδηλώνεται (αναθαρρεύω).  

¨      Ξε-: δηλώνει α) αντίθετη κατάσταση ή ενέργεια από αυτή που δηλώνει το β΄ μέρος της λέξης (ξεκούραση), β) το τέλος της κατάστασης ή της ενέργειας που δηλώνει το β΄ μέρος της λέξης (ξεμεθώ), γ) αφαίρεση του αντικειμένου που δηλώνει το  β΄ μέρος της λέξης (ξεβράκωτος), δ) έξω ή προς τα έξω (ξεπορτίζω), ε) εντελώς, τελείως ή πολύ, δίνοντας έμφαση στο β΄ μέρος της λέξης (ξετρελαίνομαι), στ) σιγά – σιγά, λίγο – λίγο ή κρυφά (ξεγλιστρώ / ξεμακραίνω) και ζ) περνώ κάποιο χρονικό διάστημα (ξενυχτώ). Όταν το β΄ μέρος της λέξης αρχίζει με φωνήεν τότε το ξε- προσαρμόζεται αναλόγως (ξε + άγρυπνος = ξάγρυπνος).

Η σύνδεση των λέξεων με τα μη λόγια αυτά μόρια ενδέχεται να γίνεται με δυνατότητα επιλογής όποιου θέλουμε, π.χ. λέμε «ξεχτένιστος», αλλά και «αχτένιστος» (έστω και αν υπάρχει μια μικρή διαφορά), ενδέχεται όμως και να μη γίνεται «τυχαία», αλλά με βάση κάποια αλληλεπίδραση, π.χ. λέμε «ξεκάλτσωτος» και όχι «ακάλτσωτος».