Μετανάστευση και ξενοφοβία

  12/08/2007, tovima.gr

Τα μεταρρυθμιστικά ελλείμματα κατά κανόνα συνυπάρχουν με περισταλτικά πλεονάσματα. Η παρατεταμένη αδυναμία τής - κατά τα άλλα διευρυνόμενης - Ευρωπαϊκής Ενωσης να εντάξει νέες πληθυσμιακές ομάδες στον κοινωνικό και παραγωγικό της ιστό οδηγεί σε περιοριστικούς επαναπροσδιορισμούς της έννοιας της «νόμιμης» μετανάστευσης (με συνακόλουθη διαστολή της «παράνομης») και, το κυριότερο, σε δραστικά μέτρα για τον έλεγχο των μεταναστευτικών ροών. Η πρόσληψη του προβλήματος από την πρόσφατη γερμανική προεδρία υπήρξε εμβληματική μιας ευρύτερης νοοτροπίας. Στόχος δεν ήταν τόσο η ενσωμάτωση των μεταναστών ή, έστω, η άρση παραγόντων που προκαλούν μεταναστευτική έξοδο, αλλά η πάταξη. Στον αντίποδα των θαρραλέων επίσημων εξαγγελιών αναδύεται - αργά μα αδήριτα - μια κουλτούρα καταστολής: ειδικές δυνάμεις, καταδιωκτικά πλοιάρια, ελικόπτερα. Συνεκδοχικά και υπόρρητα, η μετανάστευση αρχίζει να προσεγγίζεται ως οικογενειακή ομοιότητα της τρομοκρατίας· όχι ως πρόκληση μεταρρύθμισης, αλλά ως απειλή. Οι επιπτώσεις είναι ήδη ορατές, μεταξύ άλλων και στην καθημερινότητα των ευρωπαϊκών πόλεων.

Τόπος συνύπαρξης και αντιπαράθεσης, οι πόλεις αποτελούν κάτοπτρο και καταλύτη ανακατατάξεων στην αγορά και στον διεθνή καταμερισμό εργασίας, στις πληθυσμιακές μεταναστευτικές ροές, στον αέναο μετασχηματισμό διαπροσωπικών σχέσεων και δικτύων. Η σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη ως μακροσκοπικό μόρφωμα της νεωτερικότητας αλλά και ως τρέχουσα συγκυρία έμπλεα προβλημάτων - οικολογικών, κοινωνικών, πολιτικών - βρέθηκε στο επίκεντρο διεθνούς συνάντησης που διοργάνωσε στο Λονδίνο το ηλεκτρονικό διαθεματικό δίκτυο Eurozine (www. eurozine. com), στο οποίο πρόσφατα συμπεριλήφθηκε και η Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης.

* Πολιτική της παραγνώρισης

Το Λονδίνο παραμένει πολύχρωμο και προπαντός πολύβουο. Ωστόσο ο ήχος που δεσπόζει μετά τα γεγονότα της 7ης Ιουλίου 2005 είναι οι εκκωφαντικές σειρήνες των περιπολικών - πυκνός συμβολισμός μιας νέας πραγματικότητας που θα μπορούσε να αποκληθεί πολιτική της παραγνώρισης: επιλεκτικά στερεότυπα που, εξοστρακίζοντας το γλωσσικά και εθνοτικά ανοίκειο, υπονομεύουν τον παραδοσιακό πολυπολιτισμικό ιστό της πόλης. Πρόκειται για φαύλο κύκλο: όσο η παραγνώριση συντηρεί τη φοβία τόσο η φοβία εκτρέφει περισσότερη παραγνώριση. Στο μεταξύ η επίσημη πολιτική (δράσεις σαν και αυτές που προτείνει η γερμανική προεδρία) αποκαλύπτεται ανεπαρκής: είτε αδυνατώντας να παρέμβει είτε συμβάλλοντας - με έργα ή παραλείψεις - στην επίταση της ζοφερής δυναμικής. Η πολιτική αντανακλά και συχνά επιτείνει την ξενοφοβία, σπάνια την αμβλύνει.

Το πρόβλημα, βέβαια, δεν αφορά αποκλειστικά το Λονδίνο: οι ευρωπαϊκές πόλεις, παρά τις διαφορές τους (και τις μεγαλόπνοες επαγγελίες πολεοδόμων και εργοληπτών), αρχίζουν σταδιακά να συγκλίνουν κυρίως ως προς τις αγκυλώσεις τους. Οι παρισινές εκρήξεις των τελευταίων χρόνων δείχνουν, με διαφορετικό τρόπο, παρεμφερείς εκδοχές παραγνώρισης: σκανδαλώδης υποεκπροσώπευση των banlieus, εμπρόθετος χωροταξικός αποκλεισμός, αλγεινοί νεοφιλελεύθεροι πειραματισμοί. Αλλού - όπως στα καθ' ημάς - ο ρατσισμός είναι περισσότερο (ή λιγότερο) υποδόριος. Κατά κανόνα όμως συνυφαίνεται με τον κοινωνικό αποκλεισμό. Η ερμηνεία του, συνεπώς, προϋποθέτει ανάλυση των υφιστάμενων δομών κυριαρχίας: η κόλαση των συνοικιακών γκέτο βρίσκεται σε αναγκαία συνάφεια με τον τεχνητό παράδεισο των «αποκλειστικών» προαστίων, που ολοένα περισσότερο εξαρτούν την ύπαρξή τους από την παρουσία ιδιωτικών στρατών - μέχρι πρότινος μια αποκλειστικά αμερικανική ιδιομορφία.

* Αγορά, εξουσία, εκσυγχρονισμός

Η διαπίστωση αυτή παραπέμπει στην - παραμελημένη - πολιτική οικονομία της ξενοφοβίας. Στη μετακομμουνιστική Ανατολή όσο και στη μεταθατσερική Δύση η εμπειρία δείχνει ότι όσο οι κοινωνίες δεν έχουν στη διάθεσή τους τα κατάλληλα θεσμικά εργαλεία που απαιτούνται για την έλλογη διαχείριση των πόρων που παράγουν τόσο η βουλησιοκρατία των τεχνοκρατών θα παραμένει έωλη και ατελέσφορη. Η δημοκρατία εξαγγέλλεται με τυμπανοκρουσίες, όμως η πραγματικότητα αποκαλύπτει την κατίσχυση τάσεων που είναι ευθέως αντίρροπες. Η «παραγωγική ανασυγκρότηση», η εργασιακή ευελιξία και ο λόγος περί ανταγωνιστικότητας έχουν οδηγήσει στη μαζική μεταφορά δημόσιων αγαθών σε ιδιωτικά χέρια - χωρίς δημοκρατικό έλεγχο ή κοινωνική λογοδοσία, χωρίς καν στοιχειώδεις μηχανισμούς «αξιολόγησης του αποτελέσματος». Η ειρωνεία, τονίζουν όσοι γνωρίζουν το πρόβλημα από κοντά (στις τοπικές και ανθρώπινες διαστάσεις του), είναι ότι με τον τρόπο αυτόν εγκαταλείπονται φθηνότερες και αποτελεσματικότερες λύσεις ολότελα εφικτές στο πλαίσιο της ιστορικής ανάπτυξης των ευρωπαϊκών πόλεων. Η Μασσαλία, το Hackney North (στο βόρειο Λονδίνο), η Βουδαπέστη τεμαχίζονται και εκποιούνται προς όφελος μιας εικονικής επιχειρηματικότητας, γίνονται όμως έτσι πιο γκρίζες, πιο επικίνδυνες, πιο αδιέξοδες. Στο πλαίσιο αυτό ο ρατσισμός, η βία του αποκλεισμένου και η φοβικότητα επέρχονται με τρόπο αδήριτο, σχεδόν ως φυσικά επακόλουθα.

* Πολιτική και ΜΜΕ

Θα ήταν βέβαια λάθος να θεωρήσει κανείς τον ρατσισμό και την ξενοφοβία απλές, μηχανιστικές αντανακλάσεις κοινωνικοοικονομικών διεργασιών. Η πολιτική οικονομία πλαισιώνει και συμπληρώνει την ανάλυση, δεν την εξαντλεί. Είναι άλλωστε γνωστό ότι το σύνδρομο τρομοκρατία - φοβικότητα - παραγνώριση έχει τις ρίζες του σε βαθιά εμπεδωμένες αντιλήψεις και πρακτικές: τη φαντασιακή συγκρότηση των κοινωνιών, τις κυρίαρχες οριοθετήσεις (που προσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά της πολικότητας συντοπίτη - Αλλου), τις βασικές γνωστικές κατηγορίες με τις οποίες παράγεται και μεταλαμπαδεύεται η γνώση. Στον ευρωπαϊκό χώρο τα ελευθερόφρονα οράματα πάντοτε συνυπήρχαν και αντιπάλευαν με αυτοκρατορικές βλέψεις και πλέγματα φυλετικής υπεροχής. Το τι τελικά επικρατεί κάθε φορά είναι συνάρτηση των πολλαπλών διαμεσολαβήσεων που αναπτύσσονται στη δημόσια σφαίρα. Καθοριστικός είναι εδώ ο ρόλος των ΜΜΕ και της πολιτικής - όχι μόνο της επίσημης/κρατικής αλλά και των συλλογικών υποκειμένων που δραστηριοποιούνται και διεκδικούν στην κοινωνία πολιτών. Η διαπίστωση των τεράστιων ελλειμμάτων που παρουσιάζονται στους τομείς αυτούς είναι δυσάρεστα κοινότοπη. Αποτελεί όμως προϋπόθεση για να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις. Η ξενοφοβική παραγνώριση στη σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη είναι - και αυτή - πρόβλημα πολιτικής.

Ο κ. Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Senior Member στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και Γραμματέας της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης.