Συναισθηματική νοημοσύνη

Η Συναισθηματική Νοημοσύνη και πώς να την Ενισχύσεις

Έξυπνα δεν είναι μόνο τα παιδιά που εντυπωσιάζουν  με  τις σχολικές επιδόσεις τους. Έξυπνα είναι και τα παιδιά που διαθέτουν ισχυρή αυτοεκτίμηση και υπευθυνότητα και μπορούν να  κατανοούν τόσο τα δικά τους συναισθήματα, όσο και τα συναισθήματα των άλλων. Διαθέτουν δηλαδή  υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη.

Τι είναι η συναισθηματική νοημοσύνη;

Είναι η ικανότητα της αντίληψης του εαυτού μας, αλλά και των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων. Είναι η ενσυναίσθηση, η κοινωνικότητα, η ικανότητα επίλυσης των προβλημάτων αλλά και η υγιής μαχητικότητα. Όχι όμως και η συνεχής  επιθυμία να  αρέσουμε σε όλους. Βάζουμε όρια στον εαυτό μας και στους συνανθρώπους μας και κρίνουμε θετικά αντί να δεχόμαστε τους άλλους όπως είναι. Αντιμετωπίζουμε ειρηνικά τις συγκρούσεις και σε πνεύμα συνεργασίας, αποδοχής και σεβασμού τόσο της προσωπικότητας όσο και των ιδιαιτεροτήτων των άλλων (Goleman, 1995). Μάλιστα, οι συναισθηματικές μας αλληλεπιδράσεις ξεκινούν στο οικογενειακό και συνεχίζονται στο  σχολικό περιβάλλον, μέσα στα ευρύτερα χωροχρονικά όρια του κοινωνικού και πολιτισμικού πλαισίου όπου και εντάσσονται.

Τί είναι η Συναισθηματική Νοημοσύνη (EQ); 
Ο όρος ακούγεται συχνά γύρω μας και πολλοί πιστεύουν ότι είναι ακόμα πιο σημαντική από τον δείκτη νοημοσύνης (IQ) όσον αφορά στο πόσο επιτυχημένος μπορεί να γίνει κανείς στην επαγγελματική και προσωπική του ζωή. 
Προκειμένου να μπορέσουμε να καταλάβουμε

τι ακριβώς εννοούμε όταν λέμε Συναισθηματική Νοημοσύνη, θα περιγράψουμε σύντομα τις πέντε βασικές κατηγορίες που την περιγράφουν:
1. Η πρώτη από αυτές είναι η αυτεπίγνωση. Η αυτεπίγνωση μπορεί να πάρει τρείς εκδοχές: Α) Την συναισθηματική επίγνωση.  Η ικανότητα ενός ατόμου να αναγνωρίζει τα συναισθήματα του καθώς τα βιώνει, είναι ένα από τα κλειδιά της  συναισθηματικής νοημοσύνης γιατί το πρώτο βήμα για να ρυθμίσουμε τα συναισθήματα μας είναι φυσικά να τ?αναγνωρίσουμε. Β)  Την αντικειμενική αυτο-αξιολόγηση. Το να γνωρίζουμε τα δυνατά μας σημεία και τις αδυναμίες μας και να είμαστε ανοιχτοί σε εποικοδομητική κριτική είναι ένα από τα κλειδιά της προσωπικής μας βελτίωσης.  Γ) Την αυτοπεποίθηση, δηλαδή τη σιγουριά για την αξία μας και τις δυνατότητες μας.

2. Η αυτορρύθμιση. Ο τρόπος με τον οποίο ελέγχουμε και ρυθμίζουμε συναισθήματα όπως το άγχος, ο φόβος, ή ο θυμός έτσι ώστε να μην παρεμβαίνουν στην επιτέλεση των πραγμάτων που έχουμε να κάνουμε.  Περιλαμβάνει : α) τον αυτοέλεγχο, το πώς δηλαδή διαχειριζόμαστε διάφορες παρορμήσεις, β) την αξιοπιστία, την ικανότητα μας δηλαδή να διατηρούμε αρχές τιμιότητας και ακεραιότητας, γ) την ευσυνειδησία ή αλλιώς την ανάληψη ευθύνης για την επίδοση μας, δ) την προσαρμοστικότητα, δηλαδή το πόσο ευέλικτα διαχειριζόμαστε την αλλαγή και ε) την καινοτομία (το πόσο ανοιχτοί είμαστε σε νέες ιδέες).

3. Η κινητοποίηση/κίνητρο, η ικανότητα δηλαδή κάποιου να παραμένει αισιόδοξος και να συνεχίζει την προσπάθεια παρά τα όποια εμπόδια ή δυσκολίες. Αναλυτικά, η κινητοποίηση απαρτίζεται από: α) το κίνητρο της επίτευξης, μίας δηλαδή εσωτερικής ώθησης που μας οδηγεί να βελτιωνόμαστε διαρκώς, β) τη δέσμευσή μας στους στόχους μίας ομάδας ή οργανισμού, γ) την πρωτοβουλία να αναλαμβάνουμε δράση και να αδράττουμε ευκαιρίες δ) την αισιοδοξία, δηλαδή την επιμονή μας να επιδιώκουμε τους στόχους μας παρά τις δυσκολίες.

4. Η ενσυναίσθηση, ή με άλλα λόγια η ικανότητα μας να αναγνωρίζουμε τα συναισθήματα των άλλων. Οι άνθρωποι που διαθέτουν αυτή την ιδιότητα α) είναι  προσανατολισμένοι στην παροχή υπηρεσιών, προσδοκούν και αναγνωρίζουν τις ανάγκες των άλλων, β) βοηθούν στην εξέλιξη των άλλων ενισχύοντας τις ικανότητες τους, γ) αξιοποιούν την διαφορετικότητα των άλλων, δ) αναγνωρίζουν τις αρχές και τη δυναμική της ομάδας τους, δ) έχουν κατανόηση στις ανάγκες και τις επιθυμίες των άλλων

5. Οι κοινωνικές δεξιότητες,  είναι εκείνες που μας βοηθούν να συνάπτουμε και να διατηρούμε θετικές σχέσεις.  Κοινωνικές δεξιότητες είναι α) η ικανότητα για επιρροή, β) η αποτελεσματική επικοινωνία, γ) η ηγεσία που εμπνέει και καθοδηγεί, δ) η σωστή διαχείριση κρίσεων, δ) η ικανότητα να τρέφουμε σχέσεις, ε) η συνεργατικότητα και τέλος η ομαδικότητα.

Όπως είδαμε λοιπόν, η συναισθηματική νοημοσύνη είναι μια ευρεία έννοια η οποία εμπεριέχει ένα σημαντικό αριθμό στοιχείων που την απαρτίζουν. Το να ενισχύσουμε τη συναισθηματική μας νοημοσύνη σημαίνει να δυναμώσουμε όλες αυτές τις δεξιότητες που αναφέρθηκαν για το καλό της προσωπικής ή επαγγελματικής μας ζωής.

Βασικές κατηγορίες Συναισθηματικής Νοημοσύνης

Α/ Αυτοεπίγνωση (self awareness): αναγνωρίζω τα συναισθήματά μου και τα ονομάζω. Διακρίνω τη σχέση ανάμεσα στις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις δράσεις

Β/ Διαχείριση συναισθημάτων (managing emotions): αναγνωρίζω το θυμό, το άγχος, το φόβο και προσπαθώ ουσιαστικά να ηρεμήσω τον εαυτό μου, όταν διαταράσσεται. Η ικανότητα ελέγχου και αποτροπής της αυθόρμητης πράξης ή λόγου και η αντικατάσταση αυτών με ό,τι καλύτερο μπορεί να γίνει

Γ/ Ενσυναίσθηση (empathy): κατανoώ τα συναισθήματα των άλλων, βάζοντας στη θέση τους τον εαυτό μου

Δ/ Επικοινωνία (communicating): αναπτύσσω ποιοτικές κοινωνικές και αλληλεπιδραστικές σχέσεις με τους άλλους

Ε/ Συνεργασία: αναγνωρίζω την αξία της συμβολής των άλλων και ενθαρρύνω τη συμμετοχή τους σε ό,τι σκέφτομαι, αισθάνομαι ή θέλω να κάνω και να πω

ΣΤ/ Επίλυση συγκρούσεων (resolving conflicts): χρησιμοποιώ τις συναισθηματικές δεξιότητες για την αντιμετώπισή τους και την ειρηνική επίλυσή τους

Για να ενισχύσεις τη συναισθηματική σου νοημοσύνη,

1. Καλλιέργησε την επίγνωση των συναισθημάτων σου. Ρώτα τον εαυτό σου κατά τη διάρκεια της μέρας «Τι νιώθω τώρα;». Εάν επαναλαμβάνεις αυτή την ερώτηση για ένα χρονικό διάστημα (π.χ μια εμβομάδα) θα διαπιστώσεις ότι θα είσαι θέση να αναγνωρίζεις τα συναισθήματα σου ευκολότερα.

2. Απέφυγε να κρίνεις ή να διακόπτεις τα συναισθήματα σου πριν έχεις καν την ευκαιρία να τα μελετήσεις. Συνήθως, τα συναισθήματα ακολουθούν την πορεία της καμπύλης, από ανεπαίσθητα, γίνονται έντονα και μετά ξανά υποχωρούν. Δεν υπάρχει λόγος να τα διακόπτεις. Αντίθετα, προσπάθησε να συνδεθείς μαζί τους, να τα αποδεχτείς και να νιώσεις άνετα με αυτά.

3. Μάθε να ελέγχεις το στρές σου. Όταν είμαστε πλημμυρισμένοι με στρες, δεν μπορούμε να σκεφτούμε αντικειμενικά και ίσως πάρουμε λάθος αποφάσεις. Για να διαχειριστείς το στρές αντικειμενικά, αρχικά αναγνώρισε πότε είσαι αγχωμένος/η καθώς και τους τρόπους με τους οποίους αντιδράς/συμπεριφέρεσαι σε αυτήν την περίπτωση. Ύστερα προσπάθησε να σκεφτείς τι θα μπορούσε να σε βοηθήσει, τι θα είχε χαλαρωτική επίδραση για σένα.

4. Άκου το σώμα σου. Η φυσική σου κατάσταση μπορεί να σου δώσει πληροφορίες για τον τρόπο που νιώθεις. Αυτή η ανακατωσούρα στο στομάχι μπορεί να είναι σημάδι ότι έχεις αγχωθεί ή οι σφιγμένοι μύες σου, ένδειξη ότι έχεις θυμώσει.

5. Δοκίμασε να δείς τις δυσκολίες σου με χιούμορ. Όπως είδαμε, η αισιοδοξία και το πόσο καλά ανταποκρινόμαστε στις δυσκολίες είναι δείκτης συναισθηματικής νοημοσύνης. Το χιούμορ μπορεί να σε βοηθήσει να νιώσεις πιο χαλαρός κι όταν χαλαρώνουμε , η ικανότητα μας για δημιουργική σκέψη και λύσεις αυξάνεται.

6. Λύσε τις διαμάχες σου με θετικό τρόπο. Οι διαφωνίες είναι αναπόφευκτες στις σχέσεις. Το να ξέρεις όμως πώς να διαχειριστείς τις διαφωνίες αυτές πριν πάρουν αρνητικές διαστάσεις, είναι μια δεξιότητα που μπορείς να καλλιεργήσεις. Όταν έχεις μια διαφωνία, προσπάθησε να μείνεις επικεντρωμένος στο παρόν. Με το να θυμάσαι τις παλιές πληγές, απομακρύνεσαι από την επίλυση του προβλήματος. Αντίθετα, δοκίμασε να συγχωρέσεις και να «διαλέγεις τους καυγάδες σου». Σκέψου, με άλλα λόγια, για ποιό πράγμα αξίζει να μαλώσεις και για ποιό όχι.

7. Το να κοιτάς μέσα σου, είναι το πρώτο βήμα για να αναγνωρίσεις και να ρυθμίσεις τα συναισθήματα σου. Έρχεται όμως και η στιγμή να σταματήσεις να κοιτάς μέσα σου και να προσανατολιστείς στον εξωτερικό κόσμο. Η ισορροπία ανάμεσα στο μέσα και το έξω καθώς και η ικανότητα να απολαμβάνουμε τις στιγμές και να είμαστε παρόντες στον εξωτερικό κόσμο είναι κι αυτά κομμάτια της συναισθηματικής νοημοσύνης.

Διαφορά συναισθηματικής νοημοσύνης από τη νοημοσύνη;

Τη συναισθηματική νοημοσύνη τη μαθαίνουμε, σε αντίθεση με τη νοημοσύνη που τη διαθέτουμε.  Ιδιαίτερα στην περίπτωση των παιδιών, το να βρουν τη θέση τους στον κοινωνικό τους περίγυρο, να οριοθετήσουν το ρόλο τους στις κοινωνικές σχέσεις τους και να είναι αποδεκτά από τους συνομηλίκους τους, είναι το ίδιο σημαντικά όσο και η επιτυχής σχολική επίδοση  ή  η  υγιής συμπεριφοράστη διάρκεια της σχολικής ζωής.

Παιδί και συναισθηματική  νοημοσύνη

«Η οικογενειακή ζωή  είναι  το  πρώτο  σχολείο της  συναισθηματικής     μάθησης. Σε αυτό το οικείο και πολύ προσωπικό χωνευτήρι, μαθαίνουμε τι αισθανόμαστε για τον εαυτό μας και πώς οι άλλοι θα αντιδράσουν στα δικά  μας συναισθήματα. Τι  επιλογές  έχουμε   να  αντιδράσουμε, πώς να κατανοούμε και να εκφράζουμε τις ελπίδες και τους φόβους μας…» (Goleman, 1995).  

Τo παιδί, αναπτύσσει σταδιακά σημαντικές ικανότητες μάθησης, αποκτώντας την περίφημη «κοινωνική αντίληψη», έχοντας οριοθετήσει την «κοινωνική αναφορά» του, γιατί βασίζεται στις σχέσεις αλληλεπίδρασης με τα οικεία  πρόσωπα. Η ισχυρή  συναισθηματική του εμπειρία, μεταλλάσσεται  και σε γνωστική. Παράλληλα, αξιοποιούνται προηγούμενα βιώματα, τα σύμφωνα με τους κανόνες, τα ήθη, τα έθιμα, τις αξίες αλλά και τις  προκαταλήψεις της  κοινωνίας όπου ζει και σύμφωνα πάντα με την ήδη  διαμορφωμένη κουλτούρα αυτής (Schaffer, 1996).

Το παιδί νιώθει αποδεκτό. Υπολογίζονται οι πρώιμες ψυχολογικές και συναισθηματικές του εμπειρίες. Βελτιώνει την αυτοεκτίμησή του και προάγει την επικοινωνία του με τη μητέρα αλλά και με όσους το περιβάλλουν (οικεία πρόσωπα). Η  κουλτούρα της Οικογένειάς του, η κουλτούρα της ομάδας Συνομηλίκων  και  των Ενηλίκων, μοιάζει να έχει κατανοηθεί από το παιδί που νιώθει το σεβασμό για ό,τι είναι και θέλει να αλληλεπιδράσει κοινωνικά. Για τον  Cole,  η «βιολογική ωρίμανση», η «μάθηση από το περιβάλλον»  και  η«αλληλεπίδραση», είναι παράγοντες της συναισθηματικής μάθησης και ανάπτυξης της νοημοσύνης όχι ανεξάρτητα της κουλτούρας. Άρα η μάθηση, η σκέψη και η μνήμη, ως πρωταρχικές διαπροσωπικές σχέσεις  του ατόμου, προάγονται και μέσα από την πολιτισμική γνώση του ευρύτερου κοινωνικού και επικοινωνιακού πλαισίου στο οποίο ζει και μεγαλώνει το παιδί. Από μόνη της, η γνώση αυτή είναι μια έμφυτη ανάγκη του παιδιού, προκειμένου να νοηματοδοτήσει την ανθρώπινη υπόστασή του μέσα στην πραγματικότητά του (Πολιτισμικοί Κόσμοι της Πρώτης Παιδικής Ηλικίας, Κεφ.5, Trevarthen, ΕΑΠ).

Ωστόσο, οι ρίζες της συναισθηματικής νοημοσύνης ανάγονται στην έννοια της «κοινωνικής νοημοσύνης» όπως ανέφερε ο Thorndike το 1920,  αλλά κυρίως στον ψυχολόγο Howard Gardner, που το 1983 πρότεινε τη θεωρία της«πολλαπλής νοημοσύνης», υποστηρίζοντας ότι η νοημοσύνη περιλαμβάνει επτά μορφές. Γίνεται όμως ευρέως γνωστή από τον Daniel Goleman, ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.

Τι  καταφέρνει  το  παιδί  με  συναισθηματική νοημοσύνη;

Αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τα συναισθήματά του, ηρεμεί μόνο του και  διατηρεί τις ισορροπίες του, είναι κοινωνικό και  δημιουργεί δυνατές και σταθερές  φιλίες, αποκτά μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και υπευθυνότητα, έχοντας ουσιαστικάψυχική υγεία που θα το αποτρέπει  μελλοντικά από τη βίαιη σχολική ή εξωσχολική συμπεριφορά. Εξάλλου, η προάσπιση, βελτίωση και προαγωγή της ψυχικής και σωματικής υγείας, καθώς και της ευεξίας (κοινωνική και συναισθηματική ασφάλεια) των μαθητών, αφενός με την ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων και της κριτικής τους σκέψης, αφετέρου και με την αναβάθμιση του κοινωνικού και του φυσικού περιβάλλοντος (Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων), είναι μέσα στα πλαίσια των προγραμμάτων Προαγωγής Υγείας που έχουν αρχίσει να εφαρμόζονται και στα ελληνικά σχολεία (Σώκου, 1994, 2003).

Η σημερινή εκπαιδευτική πραγματικότητα

Οι εκπαιδευτικοί στο σχολείο έχουν τη δυνατότητα, αλλά και την υποχρέωση να ενθαρρύνουν και να στηρίζουν το παιδί σε όλες πτυχές της καθημερινής του ζωής. Όταν ο μαθητής βιώνει συχνά την επιβράβευση, μαθαίνει να σέβεται τον εαυτό του, αρχίζει να πιστεύει στις δυνάμεις και στις ικανότητές του. Αποκτά την αυτοεκτίμηση και την ικανότητα δράσης. Τονίζουμε πως όλα τα παιδιά έχουν ανάγκη την αγάπη και την αποδοχή από τους δασκάλους τους. Χρειάζονται το δικό τους  «έπαινο» για να γίνονται καλύτεροι άνθρωποι. Ακόμα και αν αποτύχουν σε κάτι, ως δάσκαλοι, αναγνωρίζουμε την προσπάθειά τους και τα ενισχύουμε θετικά, ώστε να επιμείνουν και να τα καταφέρουν. Τα βοηθάμε να αποκτήσουν θάρρος και να παίρνουν πρωτοβουλίες, χωρίς να στεναχωριούνται και να αγχώνονται για το αποτέλεσμα (Gottman, 1997).

Το σημερινό σχολείο δίνει βαρύτητα κυρίως στη μαθησιακή γνώση και αργότερα στην εξειδίκευση, αν μιλάμε για τις ανώτερες βαθμίδες εκπαίδευσης. Όμως, η απόκτηση στείρας γνώσης λειτουργεί σχεδόν απαγορευτικά στην ανάπτυξη τηςβιωματικής μάθησης, μέσω της έκφρασης των συναισθημάτων των μαθητών. Τα θετικά συναισθήματα, συνήθως, προάγουν τη συνεργασία, ενώ αντιθέτως, τα αρνητικά συναισθήματα προκύπτουν, όταν οι βαθύτερες ανάγκες μας παραμένουν ανεκπλήρωτες. Κατά συνέπεια, ο φόβος, ο θυμός και οι ενοχές ενεργοποιούν ανταγωνιστικές συμπεριφορές και παρακινούν ακόμη και σε επιθετική συμπεριφορά. Είναι όμως και θέμα ιδιοσυγκρασίας, κοινωνικής δραστηριότητας του παιδιού και της έντασης  της συμπεριφοράς του, όπως  αυτά εμφανίζονται στα πρώτα χρόνια της ζωής του, που συνδέονται και με τη φανερή αδυναμία του παιδιού να αντιδράσει στην επιθετικότητα του σχολείου και της οικογένειας (Olweus, 1978, 1980, 1993).  

Η μαθησιακή γνώση και η εξειδίκευση δεν αποτελούν εγγύηση για την εξέλιξη του ατόμου. Καταλυτικός είναι ο ρόλος  της  Συναισθηματικής Νοημοσύνης, αφού τα τεστ νοημοσύνης για τη μέτρηση του ΔΝ (IQ) που στηρίζονται κυρίως στις δύοβασικές ακαδημαϊκές ικανότητες, τη γλωσσική και τη λογικο-μαθηματική, παρά τη μεγάλη επιρροή τους  δεν μπορούν να προβλέψουν την ηθική εξέλιξη του ατόμου.

Ο Daniel Goleman (1995), πιστεύει ότι η μελέτη της Συναισθηματικής Νοημοσύνης μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που οι γονείς και τα σχολεία μορφώνουν τα παιδιά, όσον αφορά την προετοιμασία τους και την αντιμετώπιση των προκλήσεων της ζωής. Επίσης,  «πιστεύει ότι, όταν γνωρίσουμε τα συναισθήματά μας και ασχοληθούμε μ’ αυτά, τότε αναπτύσσεται η Συναισθηματική μας Νοημοσύνη, δηλαδή έχουμε  την ικανότητα της διάκρισης, του πότε και γιατί θα θυμώσουμε και πως θα χειριστούμε τους ανθρώπους». H αισιοδοξία, τα αισθήματα για τους άλλους και η αυτοσυνειδησία, φαίνονται ως ενδεικτικές επιτυχίες στη σχολική επίδοση και στις διαπροσωπικές σχέσεις, γενικότερα.   

Κλείνοντας θα λέγαμε ότι το «συναίσθημα στο σχολείο»  δείχνει να απασχολεί σοβαρά  τους ψυχολόγους που ασχολούνται με το ζήτημα. Ισχυρίζονται μάλιστα ότι, εκτός όλων των άλλων, και ο τρόπος που αισθανόμαστε είναι «διδακτόν» αλλά και «διδακτέον», με τη σωκρατική έννοια. 

     

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

1. Daniel Goleman, Η συναισθηματική νοημοσύνη, γιατί το E.Q. είναι πιο σημαντικό από το I.Q., 3^η έκδοση, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα, 1998
2. Erato Paraschaki, The importance of Emotional Intelligence in Career Guidance, 1^st Garrer Guidance Conference, ALBA, 4^th November, 2006
3. Gottman  John, Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών, Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη: Ένας πρακτικός οδηγός για γονείς, Εκδότης: Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2000
4. Herbert, Μ., Ψυχολογικά Προβλήματα παιδικής ηλικίας, Επόπτης Ελ. Eκδ. Παρασκευόπουλος, Ι., Αθήνα: Ελλην. Γράμματα, 1998
5. Schaffer, H.R. (1996) .Social Development. Oxford: Blachwell
6. Olweus, D. (1978), Aggression in the schools: Bullies and Whipping Boys. Washington, DC: Hemisphere
7. Olweus, D. (1993), Bullying at school. What we know and what we can do?, Oxford Blackwell
8. Δημητρόπουλος, Ε., Συμβουλευτική Προσανατολισμός, Τόμ. Α΄ Συμβουλευτική και Συμβουλευτική Ψυχολογία, Αθήνα : εκδ. Μ. Γρηγόρης, 1999
9. Κάντας, Α., Χαντζή Α., Ψυχολογία της εργασίας. Θεωρία επαγγελματικής ανάπτυξης. Στοιχεία Συμβουλευτικής, Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα, 1991
10. Καλαντζή - Αζίζι Α., Εφαρμοσμένη Κλινική Ψυχολογία στο  χώρο του σχολείου, Αθήνα: Ελλην. Γράμματα, 1998
11. Σώκου, Κ.. (1994). Οδηγός αγωγής και προαγωγής της υγείας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
12. Σώκου Κ. (2003), Η Προαγωγή της Ψυχικής και Κοινωνικής Υγείας ως Πολιτική Πρόληψης και βίας στο σχολείο

Διαδίκτυο: assets.in.gr/dGenesis/assets/Content202/Attachment/dgEntity_33212.doc -

 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ

1. Cole & Cole (2001), Η Ανάπτυξη των Παιδιών. Γνωστική και Ψυχοκοινωνική Ανάπτυξη κατά τη Νηπιακή και Μέση Παιδική Ηλικία.Αθήνα: Τυπωθήτω
2. Cummins (1997),  Ταυτότητες υπό Διαπραγμάτευση. Αθήνα: Gutenberg

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Θεοδωρακοπούλου Παναγιώτα, (2009), «Παιδική   βία   και   σχολικός   εκφοβισμός στο   ελληνικό   δημοτικό  σχολείο», ΕΑΠ, Πάτρα